پیش­درآمد
بحث­های مربوط به موضوع زنان بسیارند و به طور کلی این حیطه از گستردگی و پیچیدگی خاصی برخوردار است. مهم­ترین بحث­های تئوریک و استراتژیک-سیاسی در این قلمرو همانا متعلق به سه نحله­ی لیبرال فمینیسم، رادیکال فمینیسم و سوسیالیست فمینیسم بوده است. در وصف این سه گروه به نحوی کوتاه و یقینا نابسنده می­توان گفت که لیبرال فمینیست­ها با به وام گرفتن مفاهیم جامعه­ی بورژوایی سعی دارند تا سرشت زنان را سازگار با معیارهای فلسفی، انسان­شناختی و اجتماعی رایج در این جامعه تعریف کرده و حقوق برابر دو جنس را از راه­های گوناگون در داخل همین چارچوب­های موجود تضمین کنند.
رادیکال فمینیست­ها در مطالعات و پژوهش­های خود، بر خودویژگی­های زنان در سپهر روانشناسی و بیولوژی و نظایر آن تاکید بسیار ”رادیکالی“ داشته و سیاست­های رهایی­بخش زنانه­ی بسیاری را به معرض آزمون اجتماعی گذارده­اند. این گروه از زنان در زمینه­ی برجسته کردن وجوه گوناگون زنانگی و جای دادن مقوله­ی زنان در تمام سپهرهای زندگی اجتماعی و بدین­معنا نفی خصوصی بودن دغدغه­ها و مشکلات زنان دستاوردهای بسیار بزرگی داشته­اند. سوسیالیست فمینیست­ها که ”خواهران جوان­­تر“ این دو دسته از زنان هستند، سعی کرده­اند هم­زمان از دستاوردهای دو نحله­ی بالایی دفاع و استفاده کرده و هم­چنین از نقائص تئوریک و سیاسی-استراتژیک آنها بپرهیزند. سوسیالیست فمینیست­ها بخشا تلاش داشته­اند تا مسئله­ی زنان را در چارچوب مفاهیم مارکسیستی و روش ماتریالیسم تاریخی و در قالب استراتژی مبارزه برای دست­یابی به سوسیالیسم، در حین تاکید بر خودویژگی­های زنان، تعریف کنند. قصد من در این­جا پرداختن به تاریخ شکل­گیری جریانات سه­گانه­ی فمینیستی یاد شده در بالا و بررسی شباهت­ها و تفاوت­های آنها نیست. بلکه قصدم گفتگویی انتقادی با سوسیالیست فمینیست­ها و در همین راستا معرفی یک روش­شناسی جدید و وحدت­آفرین مارکسیستی است که فادر است موضوع زنان را به نحوی جدی­تر از پیش در چارچوب نقد اقتصاد سیاسی مارکسی و با بکارگیری مفاهیمی تاریخی، ماتریالیستی و دیالکتیکی توضیح داده و رابطه­ی آن را با سطوح گوناگون هستی­شناسی جامعه­ی سرمایه­داری به بحث و بررسی بگذارد. پس از معرفی این روش به نقد مطلبی از هایدی هارتمن به نام ”ازدواج ناخشنود مارکسیسم و فمینیسم“(1) می­پردازم تا کارکرد روش مورد نظرم را تا حدودی به معرض نمایش بگذارم. سپس بحث را جمع­بندی کرده و آن را به پایان می­برم.
اما در زیر ابتدا به بحث پیرامون آن چارچوب تئوریک و تحلیلی می­پردازم که سوسیالیست فمینیست­ها (از این پس آن­ها را فمینیست­های چپ می­نامم تا انواع گوناگون این نحله را بدین­ترتیب پوشش داده باشم) معمولا برای بررسی موضوع زنان تدارک می­بینند و سپس به­نحوی بسیار خلاصه به معرفی چارچوب تئوریک ماتریالیسم تاریخی و بعد روش­شناسی سه­گانه­ی مورد نظرم مشغول می­شوم تا در پرتو این بحث­ها بتوانم روش هایدی هارتمن را در مطلب یاد شده نقد کنم.

دستگاه تحلیلی فمینیست­های چپ
فمینیست­های چپ به ویژه آن گروهی هستند که در طول سی چهل سال گذشته تلاش­های بسیاری برای بازبینی و اصلاح رابطه­ی بین مارکسیسم با فمینیسم انجام داده­اند. این گروه تلاش کرده­اند تا فمینیسم را به بیان خود از حالت زائده­ی مارکسیسم خارج کرده و به آن استقلال در خوری ببخشند تا بدین­ترتیب موضوعات مورد نظر فمینیسم که همانا رابطه­ی بین زن و مرد و نابرابری تاریخی بین آنان (از هر لحاظ) و انعکاس این نابرابری در سطح جامعه و ساختارهای گوناگون آن است، بتوانند جایگاه شایسته­ی خود را در میان موضوعات اجتماعی دیگر در چارچوب مارکسیسم به دست آورند. روش­شناسی مورد استفاده­ی برخی از فمینیست­های چپ این بوده است که با ترکیب اصطلاحات و مفاهیمی به وام گرفته­شده از مارکسیسم (ماتریالیسم تاریخی و نقد اقتصاد سیاسی) و فمینیسم چارچوبی تحلیلی برای تئوریزه کردن موضوع زنان به دست بدهند تا بدین ترتیب به بیان هایدی هارتمن معضل ”ازدواج ناخشنود مارکسیسم و فمینیسم“ را حل کنند. قرار بوده است که این روش­شناسی از قربانی شدن استقلال فمینیسم در پای اولویت­های مارکسیسم پیش­گیری کند. اما این روش­شناسی التقاطی منجر بدین شده است که منطق سرمایه و مردسالاری همچون دو نیروی مساوی و در عین حال متحد یکدیگر در سرکوب زنان مطرح شوند که وضعیت زنان را در خانه و در بیرون از خانه مطابق اولویت­های مردانه تعیین می­کنند.
پیش از آغاز مقدمات اولیه­ی بحثی که می­خواهم ارائه کنم باید بگویم که به نظر من بسیاری از انتقادهای این دسته از زنان به سنت­های رایج چپ و پراتیک سیاسی آن درست است و در نتیجه لزوم تامل و بازبینی جدی در تئوری­ها و نیز پراتیک­های روزمره و اجتماعی چپ را پیش کشیده و می­کشد. اما انتقادی که من به این دسته از زنان دارم این است که روش­های طرح نظرات­شان گاها غیرعلمی، غیردیالکتیکی و غیرتاریخی است. به معنایی می­خواهم بگویم که انسجام تئوریک و مفهومی در نوشته­های­شان کم­رنگ و بدین سبب نتایج استراتژیکی که می­گیرند هم گاهی مغشوش است. در نوشته­ی حاضر به ویژه می­خواهم به بررسی روش­شناسی هایدی هارتمن بپردازم و نشان بدهم که سرمشق تئوریک او به دلیل مشکلی که در بالا برشمردم دارای ضعف­های قابل توجهی است و چنین نتیجه بگیرم که اگر فمینیست­های چپ می­خواهند انتقادهای درست خود را به شیوه­ای تاثیرگذار و در چارچوب آشتی مارکسیسم و فمینیسم طرح کنند نیاز به بازبینی مبناهای نظری و روش­شناسی خود دارند.
به­ نظرم می­رسد که سرمشق تئوریک غالب در بحث­های فمینیست­های چپ بدین ترتیب است که معمولا اصطلاحات و مفاهیمی پراکنده را از سرمشق تئوریک ماتریالیسم تاریخی برکنده و از آن­ها به عنوان چارچوب طرح مباحث خود استفاده می­کنند و در ضمن یا تقریبا به نقد اقتصاد سیاسی مارکسی و روش­شناسی خاص آن عنایتی جدی ندارند، و یا از آن­ها نیز به نحوی پراکنده و دلبخواهی استفاده می­کنند. به ­همین جهت در زیر ابتدا تعریفی کوتاه از سرمشق تئوریک ماتریالیسم تاریخی بدست می­دهم و سپس یادآوری می­کنم که ماتریالیسم تاریخی با همه­ی دستاوردهایش نمی­تواند چارچوب تحلیلی مناسبی برای شناخت وضعیت ”زنان“ در جامعه­ی سرمایه­داری باشد. به همین دلیل هم در ادامه به معرفی یک روش­شناسی سه مرحله­ای در اقتصاد سیاسی سرمایه­داری می­پردازم که در سازگاری با خصلت دیالکتیکی و تاریخی جامعه­ی سرمایه­داری است و به ­نظرم ابزارهای بهتری برای بررسی موضوع زنان در این جامعه به ما ارائه می­کند.

ماتریالیسم تاریخی و دوره­بندی جوامع انسانی
چارچوب تحلیلی ماتریالیسم تاریخی (درک مادی از تاریخ) و دیالکتیک فراتاریخی آن در ترکیب سیستماتیک با پژوهش­های تجربی و علمی از تاریخ می­تواند اطلاعات بسیار مفید و ارزنده­ای در اختیار ما بگذارد تا ریشه­های انواع ستم و سرکوب و استثمار در گذشته را شناسایی کنیم و اشکال سازمان­دهی جوامع مختلف پیشین در سطوح مختلف و روابط انسانی گوناگون حاکم بر آن­ها را مطالعه کرده و از این راه به تغییراتی که در جوامع مدرن سرمایه­داری اتفاق افتاده است پی ببریم و در ضمن در پرتو تاریخ گذشته، جامعه­ و زندگی امروزی خود را محک بزنیم و میزان پیش­رفت و هم­چنین پس­رفت­های گاها اسفبار امروز با گذشته را بهتر درک کنیم.
ما به طور کلی بر اساس پژوهش­های تاریخی، جامعه­شناسی، انسان­شناسی و نظایر آن می­دانیم که تاریخ انسانی هم حاوی نوعی تداوم و هم نوعی گسست در سیر وقایع و توالی نهادها و مناسبات انسانی است. مثلا می­دانیم که پدیده­هایی هم­چون دولت، خانواده، پدرسالاری، مذهب، طبقات، استثمار، و نظایر آن همه پدیده­هایی هستند که در تمام جوامع طبقاتی تاکنونی وجود داشته­اند و بدین معنا اجزاء و عناصری ثابت از جوامع طبقاتی، خواه پیشاسرمایه­داری و یا سرمایه­داری، بوده­اند. در عین حال می­دانیم که پدیده­های مختلف یاد شده در طول تاریخ دست­خوش تغییراتی جدی شده­اند. مثلا ما می­دانیم که استثمار بردگان با استثمار رعایا در جوامع پیشاسرمایه­داری متفاوت بوده است و هر دوی آن­ها با استثمار کارگران در جوامع سرمایه­داری مدرن بسیار متفاوت­اند. یا مثلا می­دانیم که کارکردهای نهاد خانواده و روابط پدرسالاری در آن جوامع بسیار متفاوت از آن چیزی است که از تاریخ پر فرازونشیب سیصد و اندی ساله­ی سرمایه­داری می­شناسیم. آن تداوم و این گسست را چگونه باید به لحاظ مفهومی درک و تئوریزه کرد؟ به نظر نمی­رسد که بتوان صرفا روی یکی از این دو روند تاریخی متمرکز شد بلکه باید هردوی آن­ها را در رابطه­ای دیالکتیکی با هم بررسی و درک کرد. بدین­معنا مشاهدات و دستاوردهای پژوهشی در حوزه­های تاریخی، جامعه­شناسی و انسان­شناسی به­رغم حجم عظیم اطلاعات سودمندی که فراهم می­کنند هنوز نیازمند تئوریزه­شدن در سطحی بالاترند که آن نیز وظیفه­ی مارکسیسم و ماتریالیسم تاریخی است. علوم مختلف اجتماعی و انسانی معمولا با پدیده­های گوناگون، با علیت­های گوناگون و با روابط گوناگون سروکار دارند و سپس این همه را به روش­های مختلف سنتز و سیستماتیزه می­کنند. اما مارکسیسم (و چارچوب ماتریالیسم تاریخی) قادر به انجام کاری است که دیگر علوم اجتماعی توانایی انجام آن را ندارند. آن هم این که به دستاوردهای علوم مختلف در چارچوب­های نظری و مفهومی خود (که یک بار برای همیشه خلق و ایجاد نشده­اند بلکه در گفتگو و تعامل با علوم مختلف در معرض بازبینی و تغییر و بهبود قرار دارند) نظم و انسجام درونی و فلسفی می­بخشد. در باره­ی رابطه­ی مارکسیسم با علوم مختلف به بیان باسکار می­توان گفت که اگر مارکسیسم بدون علوم اجتماعی ظرفی تهی است انجام تحقیقات علمی هم بدون مارکسیسم رویه­ای کور خواهد بود. بدین معنا می­توان گفت که مارکسیسم و ماتریالیسم تاریخی به عنوان یک شاخه­ی تحقیقی آن، مطالعه­ی علمی و فلسفی تاریخ یا به بیانی هستی­شناسی علمی و فلسفی را در هم می­آمیزند. زیرا که مطالعه­ی علمی تاریخ، مثلا مطالعه­ی هستی جوامع پیشاسرمایه­داری عبارت است از تحقیق و مطالعه­ی ساختارهای اصلی انواع گوناگون این جوامع، بررسی روابط اصلی حاکم بر آن­ها و نوع و چرایی دگرگونی آن­ها. مطالعه­ی علمی تاریخ در این معنا یافتن ارتباطات بین پدیده­ها و رویدادهای تاریخی، ریشه­یابی علل وقوع این رویدادها (شناسایی ساختارها و مکانیسم­های زیرین) و درک تضادهای اجتماعی در جوامع و دوره­های معین و نوع ایجنسی انسانی (طبقاتی و غیر آن) است که منجر به برآیند و سقوط نظام­های اجتماعی یا شیوه­های تولیدی معینی می­شوند. مطالعه­ی فلسفی در امتداد این مطالعات و با تکیه بر دستاوردهای مطالعات علمی در جهت ”تفسیر معنا و سمت و سوی“ تاریخ حرکت می­کند (درهم­آمیختن این دو سطح از بحث در مارکسیسم یافت می­شود.)
مطالعه­ی فلسفی بدین معنا می­تواند بدون پرداختن به جزییات روابط و چگونگی کارکرد نهادهای مختلف در تمام جوامع تاکنونی، طرحی کلی از سازمان­دهی اجتماعی جوامع مختلف بدست بدهد. اما مطالعه­ی فلسفی در عین حال این امکان را برای ما پیش می­آورد که توالی شیوه­های مختلف تولیدی را به عنوان ”پیش­رفتی“ در تاریخ قلمداد کنیم و البته تفاوت­های موجود بین شیوه­های گوناگون تولیدی و امکاناتی که این تفاوت­ها برای انسان­های دوره­های گوناگون تاریخی بوجود می­آورند را بی­اهمیت و فاقد موضوعیت قلمداد نکنیم و بدین معنا حساسیت علمی و زیباشناختی ما را نسبت به تفاوت­ها تیز می­کند. پس در چارچوب مطالعه­ی فلسفی ناشی از رویکرد فراتاریخی ماتریالیسم تاریخی برآیند شیوه­های تولیدی جدیدتر نوعی پیشرفت در تاریخ بشری قلمداد می­شوند که البته منظور یک پیشرفت غایت­گرایانه نیست و دستاوردهای هر شیوه­ی جدید تولیدی هم چیزی مطلقا مثبت نیست (در زیر توضیح می­دهم). آن­چه که تحت عنوان شیوه­های تولیدی متفاوت از سوی مارکسیست­ها در چارچوب ماتریالیسم تاریخی بررسی می­شود همان است که تونی اسمیت(2) منظم کردن خط سیر تاریخ در ذهن پژوهشگر و بازسازی عقلانی آن الگوی پیشرفت و تکامل می­نامد که زیر پیچ­وخم­های تاریخ تجربی قرار دارد.
مفهوم شیوه­های تولیدی مختلف در سطحی ساده­تر نشان­دهنده­ی سیر تاریخی خلق و ایجاد، و در ضمن تغییر و تحول نیازهای انسانی، تنوعات آن­ها و امکان برآورده شدن آن­ها در پرتو تکامل روابط و نیروهای تولیدی، ثروت ناشی از بهره­وری کار و سازمان اجتماعی تولید، نوع روابط انسانی و نیز دوره­بندی شکل­های مختلف جوامع انسانی است که بر این اساس بنا شده­اند. تونی اسمیت در همین راستا در کتاب منطق کاپیتال مارکس(3) دست به مقایسه­ی نظرات هگل و مارکس یازیده و می­گوید: به­نظر هگل اراده­ی آزاد انسان نقطه­ی عزیمت بازسازی تاریخ در اندیشه­ی پژوهشگر است. به­ همین دلیل از نظر هگل می­توان اشکال مختلف اجتماعی را که پیکریابی اراده را تحقق می­بخشند، با توجه به سطح و میزان آزادی کسب شده، هم­چون نوعی حرکت منطقی و نه تجربی تنظیم کرد. نتیجه­ی بحث­های پیچیده و مفصل هگل این است که جامعه­ی سرمایه­داری و شکل قراردادهای ”آزاد“ که در چارچوب آن به منصه­ی ظهور می­رسد مظهر تحقق اراده­ی آزاد انسانی است و فراتر از آن نمی­توان ترتیبی از نهادهای اجتماعی را تصور کرد که بتواند اراده­ی آزاد انسانی را در شکلی بهتر متحقق کند. پس به­نظر هگل بشریت در جامعه­ی سرمایه­داری به یگانگی فرد و جامعه، و نیز یگانگی امر جزیی و امر کلی دست می­یابد. اما به­نظر مارکس نقطه­ی عزیمت تنظیم منطقی سازمان­دهی تاریخ را باید در اشکال مختلف شیوه­های تولیدی جست. تولید اجتماعی و شکل سازمان­دهی اجتماعی برخاسته از آن معیاری برای سنجش تحقق اراده­ی آزاد انسان­ها، خودشکوفایی ایشان، تحقق یگانگی فرد و جامعه، و نیز یگانگی امر جزیی و امر کلی است. پس اشکال مختلف تولید اجتماعی و انواع سازماندهی­های اجتماعی ناشی از آن­ها در طول تاریخ، معیاری درون­ماننده برای نظم­بخشی به اشکال مختلف اجتماعات انسانی فراهم می­کنند. این اشکال را می­توان با توجه به معیارهایی که در بالا برشمردم (برآوردن نیازها، تحقق یگانگی فرد و جامعه، خودشکوفایی انسان­ها، رشدیافتگی سازمان زندگی اجتماعی، و بهره­وری کار و تولید) به سه نوع تقسیم کرد:
انواع پیشاسرمایه­داری، سرمایه­داری، و سوسیالیستی. در نوع پیشاسرمایه­داری روابط اجتماعی به نحوی مستقیم و بی­واسطه، در شکل وابستگی­های شخصی وجود دارند. در این جوامع کار و تولید از سوی جامعه میانجی­گری می­شوند (آداب، سنن، آیین­ها، و یا توافقات دمکراتیک). اما جامعه به دلیل بهره­وری پایین کار و رشد ناچیز نیروهای تولیدی و نیز وابستگی بی­واسطه به طبیعت، افراد را به نقش­های سنتی محدود کرده و آن­ها را به چارچوب­های معین و محدودی مقید می­کند. وابستگی بی­واسطه به طبیعت هنوز تا درجه­ی بالایی در این جوامع وجود دارد و شکل تولید و سازمان آن مانع رشد نیروهای تولیدی است و امکان تولید نامحدود ثروت و امکان تحقق اراده­ی آزاد انسان­ها موجود نیست. سرمایه­داری یک شیوه­ی تولیدی مبتنی بر روابط اجتماعی و تولیدی نامستقیم، و قدرت نامحدود تولید ثروت و وابستگی ساختاری است. مارکس در این جا در برخورد با شیوه­ی تولید سرمایه­داری شکل ارزش را به­عنوان شکل اجتماعی غالب در این جامعه برجسته کرده و پیامدهای آن در شکل کار به لحاظ اجتماعی میانجیگری­ناشده (بر خلاف انواع شیوه­های تولیدی پیشاسرمایه­داری) را برجسته می­کند، اما در عین حال تاکید می­ورزد که تولید ثروت نامحدود در این شیوه­ی تولیدی ممکن است و همین می­تواند مبنای نفی جامعه­ی کنونی و گذار به جامعه­ای پیشرفته­تر باشد. درضمن­ شیوه­ی تولید سرمایه­داری به گونه­ی نظام­مندی اجتماعات گوناگون انسانی را به­طور هر چه پیوسته­تری با هم پیوند می­دهد و تمام نقش­های ثابت و سنتی را در هم می­ریزد. فرد را از قید و بندهای سنتی و نقش­های محدود می­رهاند، در عین حال که از خودبیگانگی و استثمار شدیدی را بر جامعه و انسانها اعمال می­کند (پس همان­طور که در بالا به اشاره گفتم، این پیش­رفت یک­سره مثبت نبوده است). و سرانجام این که سوسیالیسم آن نوع شیوه­ی تولیدی است که بر اساس روابط مستقیم و به طور دمکراتیک میانجیگری­شده از سوی جامعه و تولید نامحدود ثروت باید بنا گردد. در این جامعه امکان خودشکوفایی افراد باید از سطحی که در سرمایه­داری ممکن گشته است باز هم فراتر برود و تا سرحد امکان بر بدترین انواع ستم، سرکوب، بیگانه­شدگی و استثمار غلبه شود.
به نظرم روشن است که با توجه به یک چنین صورت­بندی­های اجتماعی دیگر صحبت کردن از مذهب به طور عام، دولت بطور عام و یا مردسالاری به طور عام و تعیین جایگاه آن­ها در سلسله مرتب زندگی اجتماعی به طور عام، معنای چندان گویایی را به ذهن متبادر نمی­کند. زیرا تعریف روابط انسانی، تعریف کارکردهای طبیعی و اجتماعی انسان­ها و نیز تعریف نهادهای اجتماعی به طور عام ممکن نیست مگر در چارچوب ارائه شده در بالا.
مارکس در جایی می­نویسد: ”در این­جا [اروپای تیره و تار سده­های میانه] به جای انسانی مستقل، همه را وابسته به­هم می­یابیم -سرف و ارباب، خراج­ده و خراج­ستان، روحانیون و عوام، وابستگی شخصی به همان میزان که سرشت­نشان مناسبات اجتماعی تولید مادی است مشخص­کننده­ی سپهرهای زندگی، که بر این مناسبات استوارند، نیز هست“.(4) منظور مارکس دقیقا همان چیزی است که در بالا برشمرده شد. روابط اجتماعی پیشاسرمایه­داری بر اساس وابستگی­های شخصی و روابط مستقیم و شفاف بنا می­شد، اما در جامعه­ی سرمایه­داری (در سطح مجردی که در کاپیتال بحث می­شود و من کمی پایین­تر آن را مشخص­تر فرموله می­کنم) نمی­توان از همین نوع مناسبات انسانی و اجتماعی سخن گفت زیرا در این جا به بیان مارکس با ”انسان مستقل“ روبرو هستیم و از آن جا که روابط بین انسان­های مستقل شالوده­ی زندگی اجتماعی این عصر را می­سازند، پس در باره­ی ”سپهرهای زندگی که بر این مناسبات استوارند نیز“ باید در پرتو این روابط سخن گفت و به سادگی نمی­توان برای توصیف و تشریح آن­ها از همان اصطلاحات مربوط به دوره­های پیشین استفاده کرد. به نظرم می­رسد که مارکس یک نمونه­ی مشخص­تر هم در باره­ی اهمیت تاریخی­کردن و تعین­بخشی به موضوعات مورد بحث به دست می­دهد. او همان­جا وقتی که از فرایند کار در حالت دوگانه­ی فراتاریخی و تاریخا معین­اش صحبت می­کند ابتدا به بیانی از قلمرو ”ضرورت“ یعنی ضرورت کار بر طبیعت و کار اقتصادی به طور کلی صحبت می­کند که همواره وجود داشته و خواهد داشت (همان­که ما از طریق آن بر طبیعت تاثیر گذارده و تاثیر می­گیریم) اما سپس به نقائص شناخت ناشی این رویکرد فراتاریخی هم اشاره می­کند و می­نویسد: ”همان­طور که از مزه­ی گندم نمی­توان فهمید چه کسی آن را کاشته است از فرایندی که بررسی کردیم نمی­توان دریافت که این فرایند تحت چه شرایطی انجام شده است، آیا زیر تازیانه­ی وحشیانه­ی برده­دار انجام شده یا زیر نگاه نگران سرمایه­دار“.(5)
بدین ترتیب به نظرم می­رسد که می­توان مسئله­ی تولید مثل، خانواده، زنان و مردسالاری را نیز در همین چارچوب بحث کرد. یعنی این که عمل تولید مثل و تولد کودکان، نهاد خانواده و مردسالاری و نظایر آن هم شاید اموری فراتاریخی محسوب ­شوند که دست­کم تاکنون عناصر ثابتی از زندگی جوامع بشری بوده­اند، اما جنبه­ی فراتاریخی این پدیده­ها نباید موجب آن بشود که ما چشم بر تغییرات تاریخی آن­ها ببندیم. حالا جای آن دارد که بپرسیم سرمایه­داری چگونه جامعه­ای است که مارکس تا این درجه آن را از دیگر شیوه­های تولیدی متمایز می­کند؟
به نظرم در وصف پیچیدگی سرمایه­داری همین بس که نسل­های بسیاری از اقتصادسیاسی­دان­ها در باره­ی ماهیت و خودویژگی­های آن پیش از مارکس قلم زدند و این یک نیز با وجود نگارش سه جلد کاپیتال موفق به تشریح و توضیح کامل آن نگشت و طرح بلندی که برای توضیح لایه­های گوناگون این جامعه در نظر داشت ناتمام ماند. در وصف پیچیدگی سرمایه­داری همین بس که مارکس برای یافتن روشی جهت ارائه­ی تحقیقات نظری و تجربی خود کتاب­های بسیاری را ورق زد تا سرانجام ”شبی در حین ورق زدن کتاب علم منطق“ متوجه شد که روش دیالکتیکی هگل بهترین روش برای ارائه­ی تحقیقات او در این زمینه است زیرا تنها با این روش می­شد سرشت رازآمیز، متضاد و دیالکتیکی سرمایه و هستی­شناسی وارونه­ی آن را توضیح داد. در وصف پیچیدگی و لایه­مندی سرمایه­داری همین بس که مارکس نوشت اگر ظاهر و باطن با یکدیگر سازگار بودند اصولا نیازی به علم نمی­بود. او در همین راستا اضافه کرد که تفاوت بین آن چه در ظاهر در این جامعه به نظر می­آید و آن چه در واقع هست، ما را وامی­دارد تا به جای میکروسکوپ در آزمایشگاه­های شیمی روش تجرید را به کار بگیریم تا پی به ماهیت و ذات سرمایه ببریم. بدین معنا مارکس بر این باور است که شناخت سرمایه و رابطه­ی آن با پدیده­های اطرافش نیاز به روش­شناسی ویژه­­ای دارد که با سرشت سرمایه متناظر است. از آن جا که جامعه­ی سرمایه­داری پدیده­ای است بسیار متفاوت از همه­ی جوامع پیشین، به­همین دلیل هم هستی­شناسی، معرفت­شناسی و روش­شناسی خاص خود را می­طلبد. یعنی با یک هستی­شناسی عام فراتاریخی (ماتریالیسم تاریخی) نمی­توان به درک سرمایه­داری نائل آمد.(6) این همان چیزی است که فمینیست­های چپ به آن توجه خاصی مبذول نمی­دارند. به­ نظرم تنها پس از مطالعه­ی سیستماتیک سرمایه­داری و مفهوم سرمایه است که می­توان موضوعات دیگر و از جمله پدر/مردسالاری را در ارتباط با آن بحث نمود.

سرمایه­ داری و روش­شناسی خاص آن
امروزه در سطح جهانی مارکسیست­های بسیاری پرداختن ویژه به نقد اقتصاد سیاسی مارکسی، فلسفه، روش­شناسی را بسیار پراهمیت ارزیابی می­کنند و بر این باورند که در پرتو این سه­گانه می­توان از بسیاری از خطاهای مارکسیست­های پیشین در تفسیر کاپیتال و کاربرد مستقیم آن بر تفسیر تاریخ پرهیز کرد. آن­ها گمان می­کنند که بدین­ترتیب رابطه­ی منطق و تاریخ، رابطه­ی منطق سرمایه و موضوعات معین بیرون از این منطق روشن­تر شده، و هم­چنین از درغلتیدن به دام ذات­گرایی، تقلیل­گرایی، اکونومیسم، دترمنیسم، ولونتاریسم و نظایر آن پیشگیری به عمل خواهد آمد. در این رویکرد چهره­­های برجسته­ی بسیاری وجود دارند که من در این متن فقط از یکی به طور اخص و با تاکید نام می­برم که همانا رابرت آلبریتون است.(7) به­ نظر آلبریتون هستی­شناسی، معرفت­شناسی و روش­شناسی سرمایه موضوعاتی یکتایند و هستی­شناسی، معرفتت­شناسی و روش­شناسی عام [فراتاریخی] در این­جا کارآیی ندارند. بنا به این دیدگاه مثلا یک فلسفه­ی عام در باره­ی روابط سوژه-ابژه اگر در پرتو هستی­شناسی لایه­مند و دیالکتیکی سرمایه اندیشه نشود، بی­معنا خواهد بود. در این روش هم­چنین از سطوح مختلف تحلیل دفاع می­شود که به­رغم استقلال نسبی­ای که از یک­دیگر دارند معهذا دارای پیوندهای دیالکتیکی نیرومندی نیز با هم هستند. مطابق این روش، نظریه­ی شناخت سرمایه­داری را می­توان به سه سطح تحلیلی نسبتا مستقل از یک­دیگر تقسیم کرد: نظریه­ی جامعه­ی ناب سرمایه­داری، نظریه­ی مراحل یا دوره­های گوناگون تکامل سرمایه­داری، و نظریه­ی تغییرات تاریخی (در سرمایه­داری). نظریه­ی جامعه­ی ناب سرمایه­داری به بررسی منطق سرمایه یا به بیانی هستی سرمایه به مثابه نیرومندترین و قهارترین نیروی موجود در جامعه­ی کنونی می­پردازد. هستی سرمایه یا به بیانی منطق آن از چنان درجه­ای از پیچیدگی، شئ­شدگی و شئ­کنندگی، بیگانه­شدگی و بیگانه­کنندگی برخوردار است که باید به روشی علمی و در تجرید از همه­ی نیروهای ”فراتاریخی“ یا تاریخا معینی مطالعه شود که در سازگاری یا تضاد با سرمایه به­ مثابه نیروهای اجتماعی شکل­دهنده­ی سپهرهای زندگی عمل می­کنند. علت این جداسازی این نیست که ما به مطالعه­ی مکانیسم­های برسازنده­ی دیگری که زندگی اجتماعی را شکل می­دهند از قبیل دولت، قانون، خانواده، مذهب، مردسالاری و نظایر آن بی­اهمیت هستیم. ابدا. اتفاقا علت این جداسازی این است که ما اهمیت بسیار زیادی برای مطالعه­ی دقیق این جامعه و تحقیق پیرامون اصلی­ترین ساختارهای ذاتی آن قائل هستیم تا سپس در پرتو شناخت کسب شده از این ساختارها به چگونگی درهم­آمیزی و هم­زیستی این نیروی یکتا با دیگر نیروهایی بپردازیم که اگرچه به نوبه­ی خود قدرت­مندند و بر منطق سرمایه تاثیر می­گذارند اما در نهایت بیش از این که بر آن تاثیرات سرنوشت­ساز بگذارند از آن تاثیر می­پذیرند. مثلا قانون­مندی­ یا منطق سرمایه به نحوی مستقیم بر تغییرات تکنولوژیک تاثیر گذارده و از آن­ها نیز تاثیر می­پذیرد اما رابطه­اش با خانواده و یا نهادهای ایدئولوژیک به گونه­ای میانجی­گری شده و کمتر مستقیم است. سرمایه قهارترین نیروی اجتماعی است که تاریخ انسانی به خود دیده است و به­همین دلیل شناخت خودویژگی­های آن اهمیت بسیار زیادی دارد. نیروهای دیگری که فعلا در سطح نظریه­ی جامعه­ی ناب سرمایه­داری کنار گذارده می­شوند به دست فراموشی سپرده نشده و در سطوح دیگر تحلیل با قدرت و قوت خاص خود وارد صحنه­ی تحلیل می­شوند. پس تا زمانی که این نیرو (منطق سرمایه) در جهان عمل می­کند ”منطق­های سست­تر“ یا ”منطق­های چندگانه“ در سطوح نظریه­ی مراحل و تحلیل­های تاریخی تنها دارای استقلالی نسبی هستند که توسط نیروی منطق درونی سرمایه محدود می­شوند. بدین ترتیب به نظر آلبریتون چنین است که با کاربست این روش از ذات­گرایی در نظریه­ی تاریخ و نیز تاریخ­نویسی زمخت و خام تجربی پرهیز می­کنیم. چه اولی تاریخ را به کارکردی از حرکت منطق سرمایه فرومی­کاهد(8) و دومی اصولا لایه­مندی جهان و لایه­مندی نیروهای علیتی دست­اندر کار در آن را درک نمی­کند.(9)
در سطح جامعه­ی ناب سرمایه­داری هدف ما تئوریزه­کردن اقتصاد به ­مثابه عرصه­ای شئ­شده و شئ­کننده در جدایی از دیگر عرصه­های زندگی اجتماعی است. در این سطح از تحلیل چنین فرض می­کنیم که بازارها خودتنظیم­گرند و با این فرض شکل­های تنظیم­های ایدئولوژیک، قانونی و سیاسی را به حاشیه­ی بحث می­رانیم. ”در سطح نظریه­ی مراحل، بازارها به ندرت خودگردان و خودتنظیم­گراند -اگر اصولا چنین امری ممکن باشد- پس ساختارهای غیراقتصادی به انباشت سرمایه کمک می­کنند که البته شکل­های خاص این کمک در هر مرحله متفاوت است… در سطح سوم تحلیل، سرمایه­داری هم­چون یک نیروی اجتماعی قدرتمند و در برخی جهات یکتا درک می­شود که در پیوند با دیگر نیروهای اجتماعی (سرمایه­داری و غیر آن) عمل می­کند“.(10)
در این روش­شناسی تئوری شیی­شدگی اقتصادی مارکس بسیار جدی گرفته می­شود. شئ­شدگی به معنای میانجی­گری روابط اجتماعی بین اکتورهای اقتصادی از سوی ”اشیاء“ (کالا و پول) است و همین به ایجاد ”روابط اجتماعی“ بین اشیاء در بازار و بدین ترتیب پیکریابی روابط در آن­ها می­انجامد. شیی­شدگی اقتصادی به­معنای این است که جامعه تحت حاکمیت بازار است و در چنین جامعه­ای ایجنسی انسان­های فعال در بازار، تحت هدایت نیروهای بازار و فراسوی اختیار و کنترل خود آن­هاست، یعنی انسان­ها به­مثابه ”اشخاص مستقل“ صرفا حاملین مستقل کالای خود و تابع نیروهای بازارند. در چنین جامعه­ای سه طبقه­ی اقتصادی وجود دارد یکی صاحب تمام وسایل تولید است دیگری صاحب زمین و سومی صاحب نیروی کار است. در این حالت کارگران زائده­های ماشین­ها هستند. در این سطح از تجرید روابط مستقیم قدرت بین اشخاص را نمی­توان بحث کرد. متعاقبا با حرکت از سمت نظریه­ی سرمایه­داری ناب به سمت سطوح انضمامی، ”جایی که شیی­شدگی کم­تر در شکل تام و تمام یافت می­شود ایجنسی از انواع مختلف آن و تا درجات مختلفی دوباره ظهور می­کند… شیی­شدگی همان گرایشی است که به درک این موضوع کمک می­کند که چگونه یک مجموعه از روابط اجتماعی (سرمایه) می­تواند منطقی درونی از آن خود را تکامل دهد که بر فراز دیگر روابط اجتماعی و در مقابل آن­ها بایستد… در یک جامعه­ی ناب سرمایه­داری سوژه­های انسانی را تنها تا جایی بررسی می­کنیم که سوژه­های اقتصادی باشند“. (11)
اگر فصل­های اولیه­ی کاپیتال را با دقت بخوانیم متوجه می­شویم که ایجنسی ”اشخاص مستقل“ حامل کالا بسیار محدود است در ضمن از ”زن و مرد“ و ”تولید دوگانه“­ی فراتاریخی به­معنای درهم­تنیدگی تولید مثل و تولید مادی هم اثری نیست. در این حالت اکتورهای اقتصادی فقط بعنوان صورتک­های انسانی روابط کالایی مطرح هستند و روابط آن­ها به­طور کلی از منطق سرمایه و شکل ارزش تبعیت می­کند. در این حالت از نظر سرمایه اهمیتی ندارد که صورتک روابط کالایی چه جنسیتی دارد، دارای کدام گرایش سکسوال است، چه رنگ و چه سنی دارد و نظایر آن. سرمایه در این حالت (در جامعه­ی ناب سرمایه­داری) تنها با خود رابطه می­گیرد، به ”بیرون“ از خود توجهی ندارد زیرا که در حالت خلوت کردن با خود است و ”بیرون“ یعنی سپهرهای دیگری که بیرون از رابطه­ی ارزش با خودش قرار دارند تابع آن فرض می­شوند زیرا فرض این است که بازتولید سرمایه با بازتولید زندگی اجتماعی سازگار است. از همین رو است بی­توجهی آن به همه­ی تعینات زندگی اجتماعی و انسانی. به­همین دلیل تنها با طبقات سه­گانه­ی اجتماعی روبرو هستیم زیرا این سه طبقه در رابطه­ی سرمایه با خود اهمیت دارند. در این سطح از تحلیل و در این سطح از تجرید، روابط انسانی از نوع پیشاسرمایه­داری آن و وابستگی­های مستقیم شخصی شبیه به آن­چه که در جوامع پیشاسرمایه­داری وجود داشت، دیگر به­چشم نمی­خورد. زیرا با صورتک­های انسانی روابط کالایی در عرصه­ی مبادله­ی پایای روبرو هستیم که عرصه­ی ”آزادی، برابری، و بهشت بنتام“ است. در این جا برده­دار و برده، ارباب و رعیت، خراج­دهنده و خراج­گیرنده و نظایر آن به چشم نمی­خورد. در این جا دو حامل کالا را داریم که با هم برابرند، خواه زن بوده باشند یا مرد. پس روابط انسانی و اجتماعی به شکل وابستگی ساختاری و نامستقیم درآمده­اند. روابط بین انسان­ها مستقیما از طریق آداب و رسوم و قهر مستقیم نه، که همه از راه وابستگی­های ساختاری میانجیگری می­شوند. در این حالت فقط دو ”کالا“ داریم که با سرمایه از در سازش درنمی­آیند آن­ها نیز همانا نیروی کار و زمین هستند (نیروی کار هم مرد است هم زن ولی این خصوصیت در این­جا اهمیتی ندارد). علت سرکشی و تمرد تلویحی این دو کالا در این سطح از تحلیل این است که این دو کالا دست­ساز سرمایه نیستند سرمایه آن­ها را تولید نکرده است بلکه به شکلی حاضر و آماده آن گونه که در شکل ”طبیعی“ خود یافت می­شوند آن­ها را به خدمت خود گرفته و متعاقبا تغییر و تحولات مورد نظر خود را در آن­ها انجام می­دهد (و از همین­جا راهی باز می­شود برای این که چگونگی ”تولید و بازتولید“ نیروی کار و زمین و تضادهای آن­ها با منطق سرمایه در سطوح بعدی تحلیل بحث شود.)
این جا در سطح تحلیل منطق سرمایه با تضادی یگانه روبروییم که همانا تضاد ارزش و ارزش مصرفی است و نه هیچ تضاد دیگری. در این سطح از تحلیل ما در پی شناخت سرمایه هستیم و آن نیز چنان خصوصیاتی دارد که ”فقط علم از عهده­ی شناسایی­شان برمی­آید“ و در نتیجه نمی­توان آن را بی­واسطه با نیروهای دیگری که در سطح تاریخ یافت می­شوند درآمیخت و امیدوار بود که بدین ترتیب بتوان آن را درست و دقیق شناسایی کرد. علم نیز وقتی می­خواهد نیروی خاصی را مطالعه و پژوهش کند آن را در جداسری از دیگر نیروها و با قرار دادنش در یک سیستم بسته­ی­ تجربی و یا نظری شناسایی می­کند. در غیر این صورت نیروهای دیگر و تاثیراتشان کار تحقیق را مختل خواهند کرد. به همین دلیل است که این جا فقط با یک نیروی فعال روبرو هستیم، آن نیز منطق سرمایه است.(12) اما همان­طور که پیش­تر گفتم وجود تضادی درونی در منطق سرمایه و در ساختار اصلی آن که همانا تضاد بین ارزش و ارزش مصرفی است راه را به ویژه برای بررسی انکشاف این تضاد در قدم­های بعدی و در سطوح دیگر تحلیل باز می­کند. در جامعه­ی ناب سرمایه­داری ”هر فرد کارگر برای زنده ماندن باید نیروی کار خویش را بفروشد یا برای بقا از سوی یک فروشنده­ی دیگر نیروی کار کمک شود“.(13) همین جمله راه را برای کشاکش­های تئوریک در مراحل بعدی بحث پیرامون طبقه­ی کارگر و روابط درونی این طبقه مثلا بین دو جنس و نظایر آن هموار می­کند. از آن­جا که حق حیات انسانی، حق کار یا حق استثمارشدن در جامعه­ی سرمایه­داری ناب (و در بسیاری از موارد در سرمایه­داری تاریخی) تضمین نشده است و با این حال همه­ی افراد طبقه­ی کارگر ظاهرا از برابری و آزادی مبادله­ی نیروی کار خود به ازای دریافت مزد برخوردارند، نتیجه این می­شود که در فقدان دخالت جامعه برای تضمین حق حیات انسانی، اعضای این طبقه باید از افراد بالقوه کارگری حمایت کنند که به هر دلیل نیروی کار خود را نمی­فروشند یا قادر به فروش آن نیستند. مجادلات بعدی پیرامون چند و چون این حمایت و وابستگی­های شخصی و مستقیم ناشی از آن، به ویژه در داخل نهاد خانواده، و نیز رابطه­ی بخش­های مختلف طبقه­ی مزدبگیر با یک­دیگر در سطوح دیگر بحث انجام می­شود.
در سطح مرحله­بندی سرمایه­داری ما با انواع گوناگونی از سرمایه­داری و نه نوع یکتایی از آن روبرو هستیم. در این سطح از بحث، سرمایه برای خودگستری خویش نیازمند کمک و مساعدت نیروهای دیگری است که تا به حال به پس­­زمینه­ی بحث رانده شده بودند و جدی­ترین و نیرومندترین این­ها همانا دولت است. در مراحل مختلف تکامل سرمایه­داری، منطق سرمایه و ضرورت خودارزش­افزایی آن با نهاد دولت گره می­خورد تا راه برای هدف دوگانه­ی انباشت سرمایه و بازتولید جامعه به بهترین وجه ممکن هموار شود. اما در این­ مرحله از بحث هم­چنین به سیاست­گذاری­ها و ایدئولوژی­های قدرتمند و هژمونیک هر دوره نیز پرداخته می­شود، همان ایدئولوژی­هایی که به ویژه با تمرد و سرکشی نیروی کار برخورد کرده و سوژه­های انسانی مورد نیاز تولید سرمایه­داری را تربیت می­کنند. در این سطح از تحلیل است که مبارزات و مقاومت­های مختلف طبقاتی و جنسیتی و ملی و نظایر آن بهتر می­توانند مطالعه ­شوند. در این سطح از تحلیل، هم در پرتو شناخت­مان از منطق سرمایه و هم در پرتو تعینات یک مرحله­ی خاص از تکامل سرمایه­داری و سیاست­های دولت برای کمک به انباشت سرمایه، نهاد خانواده را به شکل بهتری می­توان درک کرد. تعینات و خودویژگی­های جنسیت و خانواده را به ویژه به شکل راحت­تری می­توان در سطح تاریخ سرمایه­داری بحث کرد. یعنی تغییر و تحولات تاریخی مقوله­ی جنسیت و تعینات خاص آن را به نحوی تفصیلی در پیوند با تاریخ سرمایه­داری بحث و بررسی کرد یا به بیانی آن­ها را با میانجی مفاهیم گوناگون به­ هم پیوند زد. به نظر تونی اسمیت به همین دلیل است که مارکس بر خلاف هگل هرگز برای ارائه‌ی بررسی جامع و گسترده‌ای از جامعه‌ی مدرن تلاشی نکرد و بررسی جداگانه­ای از خانواده به‌دست نداد. در نگاه مارکس، نهادها به طور کلی و خانواده به‌طور خاص عناصری خودبسنده نیستند. در جوامع سرمایه­داری تنها یک مجموعه از روابط اجتماعی، فارغ از درجه‌ی پیچیدگی آن‌ها، وجود دارد و خانواده نیز بخشی از آن مجموعه محسوب می­شود. پی‌آمد چنین بینشی این است که با چشم­پوشی از موضوع مالکیت و روابط سرمایه­داری نمی­توان حول نهاد کنونی خانواده بحث مفصلی ارائه داد. مارکس روابط خانوادگی را همواره در پیوند با یک چنین زمینه‌ی اجتماعی-تاریخی ارزیابی می­کرد و به دگرگونی­های شکل­های پیشین خانواده در پرتو تحولات سرمایه­داری توجه نشان می­داد. به‌عنوان مثال او نشان می­دهد که چه‌گونه زندگی خانوادگی در پیوند با دگرگونی­های ناشی از سهم زنان در کار مزدی دچار تغییر و تحول می­­شود، و این دگرگونی­ها را در پرتو موضوعات پیچیده و مرکبی همچون عوامل فن‌آورانه، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی توضیح می­دهد. (14)
امیدوارم همین اندک بتواند ذهن خواننده را تا حدی آماده­ی گذار به قسمت بعدی نوشته کرده باشد که همانا خوانش انتقادی مقاله­ی یاد شده از هایدی هارتمن است. می­خواهم با استفاده از دو قسمت پیشین بحث­ام نشان بدهم که آشفتگی روش­شناسی نزد هارتمن به چه درک تئوریک آشفته­ای از مسائل منجر شده است و چگونه بی­نظمی سیستماتیک بحث او استراتژی سیاسی­اش را نیز خدشه­دار می­کند.

سرمایه­داری و پدرسالاری (15)
همان­طور که گفتم به­نظرم یک چارچوب التقاطی تحلیل که از سویی عناصری از ماتریالیسم تاریخی و نقد اقتصاد سیاسی سرمایه­داری و از سوی دیگر برخی از تئوری­های فمینیستی را بدون ”تبعیض“ و به­نحوی غیرارگانیک و غیردیالکتیکی با هم درمی­آمیزد، نمی­تواند خودویژگی­های جامعه­ی سرمایه­داری و چگونگی وضعیت زنان در این جامعه را به دقت بحث کند. اگر چه عناصر تحلیلی و تئوریک وام گرفته­شده از ماتریالیسم تاریخی می­توانند بصیرتی فراتاریخی به ما اعطاء کنند اما در عین حال می­توانند به کاهش قوت استدلال ما در باره­ی نوبودگی و خودویژگی­های سرمایه­داری و تغییراتی منجر بشوند که هر یک از موضوعات ”ثابت“ جوامع طبقاتی (نظیر دولت، خانواده، جنسیت، سکسوالیته، مذهب و نظایر آن) در این نظام از سر گذرانده و می­گذرانند. با این که مثلا شاید تا حدی درست باشد گفتن این نکته که ”موقعیت فرودست زنان همیشه و امروز ناشی از تقسیم کار بر اساس جنسیت بوده و هست“ و این که ”مردان همواره در هرم قدرت و زنان در قاعده­ی آن قرار داشته­اند“(16) و با این که تا حدی درست است استنتاج یک چنین نتیجه­گیری که: ”موقعیت فرودست اجتماعی زنان در جامعه­ی امروز ناشی از تقسیم کار بر اساس جنسیت است… اگر زنان خواهان موقعیت اجتماعی برابر با مردان و اگر خواهان رشد کامل توانمندی انسانی خود هستند می­بایست نه تنها ماهیت سلسله­مراتبی تقسیم کار، بلکه اصل تقسیم کار بر اساس جنسیت نیز ملغی گردد“ (17)؛ اما این گزاره­ها نمی­توانند پژوهشی دقیق و ظریف از موضوع مورد تحقیق به دست بدهند زیرا که به بیانی شیطان در جزییات لانه دارد. یعنی این گزاره­ها نمی­توانند خودویژگی­های موضوع جنسیت و رابطه­ی بین زن و مرد را در چارچوب نظام مبتنی بر سرمایه­داری با دقت و ظرافت توضیح بدهند. زیرا که در این جا کار تحلیل با مناسباتی فراتاریخی ­آغاز می­شود که همانا تقسیم کار اجتماعی و جنسی است و سپس همین عنصر ”فراتاریخی“ بی­درنگ و بی­هیچ معضلی وارد چارچوب نظم ”تاریخی“ مبتنی بر حاکمیت سرمایه می­شود.
معمولا در رویکردهای فمینیستی (که نزد هارتمن هم به­چشم می­خورد) روایتی فراتاریخی را شاهد هستیم که از توضیح سیر تکاملی جامعه­ی بشری به­طور کلی شروع می­کند و این که چگونه این جامعه از شکل ابتدایی به شکل متمدن فرارویید و چگونه به­واسطه­ی پیدایش کشاورزی و شیوه­­ی یک­جانشینی، مالکیت خصوصی و یا دولت و درنتیجه روابط نیرومند پدرسالاری بوجود آمد. و بعد صورت مسئله این می­شود که ببینیم سرمایه­داری، به­مثابه پدیده­ا­ی نسبتا متاخر، با پدرسالاری یعنی روابط ”فراتاریخی“ سلسله­مراتبی میان زنان و مردان که در آن مردان مسلط و زنان زیردست و فرمان­بردارند، چگونه رابطه گرفته و چگونه با آن مفصل­بندی شده است و چگونه این دو در اتحاد با هم زنان را عقب نگاه داشته­اند. به­ نظرم نمی­رسد که روش توضیح وضعیت زنان در پرتو گذار از دوره­های پیشاسرمایه­داری به سرمایه­داری روش موفقی برای توضیح موفعیت تاریخی زنان در جامعه­ی سرمایه­داری (پیش­رفته) (18) باشد که در زیر بیش­تر توضیح خواهم داد.
هارتمن سپس می­نویسد: ”بحث من این است که نظام پدرسالاری، قبل از سرمایه­داری وجود داشته است. در این سیستم مردان کنترل نیروی کار زنان و کودکان را در خانواده به عهده داشتند و به این ترتیب فن سازماندهی و کنترل سلسله­مراتبی را فراگرفتند. پیدایش دستگاههای دولتی و سیستم­های اقتصادی مبتنی بر مبادله گسترده­تر و واحدهای بزرگتر سبب جدایی حوزه­ی عمومی از حوزه­ی خصوصی گردید. همین امر کنترل شخصی مردان بر نیروی کار زنان را دچار اختلال کرد. به دیگر سخن، یک سیستم کنترل شخصی-مستقیم به سیستم کنترل غیرشخصی-غیرمستقیم به میانجی نهادهای گسترده تبدیل گردید“. (19)
منظور هارتمن دقیقا چیست؟ این که ”مردان“ در نظام­های پیشاسرمایه­داری کنترل بر نیروی کار ”زنان“ را در دست داشتند و در نظام جدید این کنترل دچار اختلال شد دقیقا به چه معناست؟ وقتی از کنترل شخصی-مستقیم سخن می­گوییم، پیش از هر چیزی منظورمان این است که شکل­های اجتماعی غالب و روابط اجتماعی اصلی در جوامع پیشاسرمایه­داری بر اساس وابستگی­های شخصی (پدرسالاری) و سلطه­ی مستقیم (اعمال قهر سیاسی در اخذ مازاد) بنا می­شدند، مثلا رابطه­ی رعیت و ارباب، خراج­ده و خراج­ستان، شاگرد و استادکار و نظایر آن، همان چیزی که من در قسمت مربوط به ”ماتریالیسم تاریخی و دوره­بندی جوامع انسانی“ به آن پرداختم. منظور این است که رابطه­ی زن و مرد به ­مثابه جزیی از روابط بزرگتر اجتماعی در این­جا باید مطرح و بحث شود و درنتیجه نمی­تواند به­مثابه واحدی خودبسنده موجودیت و تغییرات خویش را توضیح بدهد.
به­همین شکل روابط اجتماعی نامستقیم در سرمایه­داری بیش از هر چیز دیگری به رازورزی­های دنیای سرمایه­داری در شکل فتیشیسم کالایی، شئ­شدگی، شکل مزد و استثمار مبتنی بر کارمزدی یا به بیانی وابستگی ساختاری نامستقیم ارجاع می­دهند و مهم­ترین عنصر و نهاد میانجی­گری­کننده­ی نامستقیم در این جامعه همانا بازار (و از جمله بازار کار) است، و بدین­معنا روابط گوناگون میان زن و مرد نیز سرشت­نشان این روابط نامستقیم و میانجیگری شده توسط شکل ارزش را به گونه­ای خاص، و البته با توجه به حلقه­های بینابینی بسیار در این میان، بر خود حمل می­کنند.
در ضمن در بستر شکل­های اجتماعی پیشاسرمایه­داری هم نمی­­توان گفت که ”مردان“ به طور مستقیم بر نیروی کار ”زنان و کودکان“ کنترل اعمال می­کردند زیرا که در این جوامع و تمام انواع دیگر، تقسیم کار (حتی تقسیم جنسی کار) و هم­یاری به­عنوان عناصری مرتبط با هم و مکمل یکدیگر در داخل خانواده مطرح هستند و در نتیجه نمی­توان فقط از تقسیم کار بدون نام­­بردن از هم­یاری سخن گفت و البته در این روابط عنصر فرادستی، کنترل و سلطه­­طلبی هم وجود داشته است که باز باید در پرتو روابط اصلی­تر اجتماعی توضیح داده شوند. به­علاوه در جوامع پیشاسرمایه­داری که همه­ی زنان و مردان و بالتبع همه­ی کودکان ”کار“ نمی­کردند. بنا بر این صحبت کردن از ”کنترل مردان بر نیروی کار زنان و کودکان“ به­نظرم بیش از اندازه عام و نامشخص است.
سپس گفته می­شود که ”پیدایش سرمایه­داری در قرن 15 تا 18 میلادی پایه­­های کنترل پدرسالارانه که بر اساس اقتدار نهادها بنا شده بود را مورد تهدید قرار داد زیرا سرمایه­داری بسیاری از این نهادهای کهن را نابود کرد و نهادهای جدیدی مثل بازار آزاد را بنا نهاد. سرمایه­داری تهدید می­کرد که همه زنان و کودکان را به بازار کار خواهد کشاند و نهاد خانواده و پایه­ی قدرت مرد بر زن (یعنی کنترل بر نیروی کار زن در درون خانواده) را نابود خواهد کرد“. (20)
در این جا اگر از بحث­های دقیق تاریخی و تکنیکی مربوط به تمایز بین پیدایش و تکوین سرمایه­داری و استقرار جدی آن در دوره­های یاد شده در بالا چشم بپوشیم، به نظرم می­رسد که از انواع متعدد خانواده هم در عصر پیشاسرمایه­داری و هم سرمایه­داری چشم­پوشی شده است و به ”نهاد خانواده“ همچون نهادی عمومی و همه جا حاضر اشاره می­شود در حالی که منظور نویسنده از کاربرد این اصطلاح کاملا مشخص نیست. او نمی­گوید که کدام خانواده­ها در معرض فروپاشی ناشی از سست شدن نظام قدرت جنسی بودند؟ الگوی غالب خانواده بین طبقات و اقشار زحمتکش، کارگر و فقیر جوامع مختلف در هر عصر کدام بود؟ آیا سرمایه­داری تهدید می­­کرد که زنان و کودکان اشراف و سرمایه­داران را نیز به بازار کار بکشاند؟ فکر می­کنم عقب­نشینی از مفهوم طبقه را باید علت این آشفتگی تئوریک نزد هارتمن دانست. زیرا در صورت عنایت به این مفهوم دیگر نمی­شد از مفاهیم غیرتاریخی هم­چون ”زنان“، ”مردان“، ”کودکان“ و ”خانواده“ سخن گفت.
هارتمن سپس در ادامه می­افزاید: ”اگر گرایش نظری سرمایه­داری خالص این بود که تمامی تفاوت­ها و اختلافات قراردادی و مستبدانه بر کارگران را از میان بردارد، پس چرا زنان همچنان در بازار کار پایینتر از مردان قرار دارند؟… به نظر من تمامی این پاسخ­ها و توضیحات (اقتصاددانان نئوکلاسیک و مارکسیست) یک چیز را نادیده می­گیرند و آن نقش مردان یعنی مردان عادی، مردان از هر نوع، مردان کارگر -در زیر دست نگاه داشتن زنان در بازار کار است“. (21)
در این­جا باز از بی­دقتی هارتمن در وارد کردن یک­باره­ی مقوله­ی ”سرمایه­داری خالص“ چشم می­پوشیم و ابهام این اصطلاح را هم با توجه به دوره­بندی بسیار گسترده­ای که در بالا در توصیف پیدایش سرمایه­داری، قرن 15 تا 18، انجام داده نادیده می­گیریم (سرمایه­داری خالص مربوط به کدام دوره از مقطع زمانی بالا است؟). اما از جهش ”مهلکی“ که بین مقوله­ی ”سرمایه­داری خالص“ در عالی­ترین سطح تجرید و مقوله­ی بسیار تاریخی-تجربی ”مردان کارگر“ انجام داده است نمی­توان چشم­پوشی کرد. چه این دو سطح از تحلیل را نمی­توان بی­واسطه و بدون میانجی­های مفهومی پیچیده­تر و تاریخی­تر به­هم مرتبط کرد. نیرویی چنان مجرد و چنان ”بی-چهره“، با ”مردان کارگر و مردان عادی“ به ناگهان کنار هم نشانده شده و بین آن­ها و گرایشات­شان دست به مقایسه زده می­شود. گفته می­شود که گرایش نظری (منظور همان گرایش منطقی است) ”سرمایه­داری خالص“ معطوف به محو ”همه­ی تفاوت­­ها و اختلافات قراردادی! و مستبدانه بر کارگران است“، در حالی که کارگران مرد گرایش به حفظ آن­ها نشان داده­اند. باید پرسید: منظور از ”گرایش نظری (گرایش منطقی) سرمایه­داری خالص“ چیست؟ و چرا این ”گرایش نظری“ به محو تمایزات ”قراردادی“ و مستبدانه­ی بین زنان و مردان تمایل دارد؟ باید پرسید که اصولا ”سرمایه­داری خالص“ چگونه موجودیتی است؟ با این که هارتمن خود به این پرسش پاسخی نمی­دهد اما منظور احتمالا باید همان چیزی باشد که آلبریتون تحت عنوان ”جامعه­ی ناب سرمایه­داری“ فرموله کرده است و من آن را در قسمت ”سرمایه­داری و روش­شناسی خاص“ آن توضیح دادم. هسته­ی اصلی تئوری جامعه­ی سرمایه­داری ناب (یا آن­چه هارتمن ”سرمایه­داری خالص“ می­نامد که البته مشخصات این مفهوم اصلا روشن نیست و ما دقیقا نمی­دانیم او از کدام پدیده و در کدام دوره­ی تاریخی­ صحبت می­کند) برگرفته از تجربه­ی مرحله­ای از تاریخ سرمایه­داری یعنی سرمایه­داری لیبرال است که از 1830 تا 1870 به شیوه­ای نسبتا ”ناب“ و یا ”خالص“ عمل می­کرد.(22) اما نظریه­پرداز این تجربه­های برگرفته از واقعیت تاریخی را تئوریزه کرده و با امتدادهی به آنها در سطح نئوری (آزمایشگاه فکری پژوهشگر) ذات سرمایه یا ساختارهای اصلی آن به­مثابه قدرت­مندترین نیروی حاضر در جامعه­ی معاصر را شناسایی و فرموله می­کند. برای درک این نکته که چرا سرمایه در آن سطح از تجرید به جنسیت و سن و رنگ نیروی کار بی­اهمیت است باید شکل اجتماعی غالب در این جامعه یعنی شکل ارزش را توضیح داد که اصولا نسبت به هر گونه ارزش مصرفی و تعینات خاص و مفید آن -و نه فقط تفاوت­ها و اختلافات بین زنان و مردان- بی­تفاوت است. این بی­تفاوتی در سرشت سرمایه است وقتی که آن را در جدایی از همه­ی نیروهای اجتماعی دیگر بررسی می­­کنیم و بدین­معنا بدان اجازه می­دهیم که ماهیت خود را برای ما فاش کند. منطق سرمایه، منطق خودارزش­افزایی آن در این سطح از تحلیل کوررنگ است و به جنسیت بی­تفاوت. تنها موضوع مهم برای آن طبقه­ای از ”اشخاص مستقل“ حامل کالای نیروی کار است تا بتوانند بعنوان زائده­ی ماشین برای آن ارزش اضافی تولید کنند. اما هنگامی که به­تدریج عناصر دیگری که همه در این مرحله از تحلیل، تابع سرمایه فرض می­شدند در سطوح دیگر تحلیل ”فعال“ می­شوند سرمایه دیگر نمی­تواند بدین شکل عمل کند. زیرا که در سطح تحلیل مراحل، دولت به­عنوان نهادی با منطق سرزمین­محوری به میدان می­آید تا بین نیازهای خودبازتولیدگری سرمایه­های موجود در داخل قلمروش از یک­سو و نیازهای خودبازتولیدگری جامعه­ی تحت حکومتش از سوی دیگر میانجی­گری کند و برای این میانجی­گری مجبور به قانون­گزاری­هایی است که باید منافع هر دو سوی این ماجرا را تا حدودی با هم آشتی دهد. طبقه­ی کارگر و دولت به­مثابه ”عنصر خردورز و دوراندیش رابطه­ی سرمایه“ دو نیرویی هستند که توانایی مقاومت در برابر منطق سرمایه و جرح و تعدیل آن را دارند. اما بحث پیرامون نوع این مقاومت (مبارزات طبقاتی)، درک این طبقه از خویش، تقسیم­بندی­های درونی آن و بازتاب این مبارزات در سطح روابط درونی این طبقه ابزار تحلیلی خاص خود و سطح دیگری از تحلیل را اصولا می­طلبد که همانا سطح مراحل و سطح تاریخی است. یعنی در اینجا نمی­توان به شیوه­ی هارتمن بالافاصله پس از ذکر گرایش منطقی سرمایه به موضوع ”مردان کارگر“ (کدام دسته از آنها؟) و آگاهی تجربی و روزمره­ی آنان پرداخت.(23)
هارتمن بدون روشن کردن موضوع گرایش نظری سرمایه­داری خالص به سطوح دیگری از بحث می­پردازد و می­نویسد: ”نظریه­ی رادیکال (اقتصاددانان مارکسیست) مشخصا بر نقش مردان سرمایه­دار در ایجاد سلسله­­مراتب در پروسه­ی تولید به منظور حفظ قدرت خود تاکید دارد. بر اساس این نظریه سرمایه­داران با تقسیم بازار کار بر اساس نژاد، جنس، قوم و غیره و با دامن زدن به اختلاف در میان کارگران قدرت خود را حفظ می­کنند. بحث من این است که مردان کارگر نیز برای حفظ پروسه­ی تقسیم کار بر اساس جنسیت عینا همین نقش را بازی کرده و آن را ادامه می­دهند“. (24)
فکر می­کنم حالا به آشفتگی­های ناشی از روش­شناسی هارتمن باز هم بیشتر پی می­بریم. هارتمن روشن نمی­کند که ”سرمایه­داری خالص“ و ”مردان سرمایه­دار“ چه تفاوتی با هم دارند و چرا اگر سرمایه­داری خالص گرایشی منطقی دارد به از میان برداشتن هر گونه تبعیضی بین گروه­های مختلف نیروی کار، در عوض ”مردان سرمایه­دار“ از وجود تقسیمات و تفرقه­های مختلف در نیروی کار مبتنی بر جنسیت، نژاد، قومیت و سن و غیره بهره­برداری می­کنند. یعنی شاهد تضادی بین ”سرمایه­داری خالص“ و ”مردان سرمایه­دار“ هستیم؟ مردان سرمایه­دار همان کسانی هستند که سرمایه­داری خالص را تشکیل می­دهند؟ یا سرمایه­داری خالص مردان سرمایه­دار را همچون شکل­های پدیداری خود نیاز دارد یا اصلا این دو مقوله را نمی­توان به این شکل بحث کرد؟ درضمن منظور او چیست که مردان کارگر هم عینا همین نقش (نقش مردان سرمایه­دار) را بازی کرده و آن را ادامه می­دهند؟ از کدام دسته از مردان کارگر صحبت می­شود؟ منظور او این است که ”مردان کارگر“ هم­دست ”مردان سرمایه­دار“ هستند؟ یعنی به دلیل داشتن جنسیتی مشترک این دو دسته مرد هم­دست و متحد یکدیگرند؟ یعنی این که منافع این دو گروه از مردان در مورد سرکوب زنان با هم تلاقی و هم­پوشانی انجام می­دهد؟ آیا معنای این نظر این نیست که سرمایه­داری و مردسالاری دو مکانیسم علیتی، دو نیروی مساوی و هم­پوشان و در حال همکاری با یکدیگرند؟ اما یک نیروی فراتاریخی همچون مردسالاری چگونه با یک نیروی تاریخا معین همچون سرمایه­داری هم­پوشانی انجام می­دهد و چگونه و چرا این­دو نیروی ناهمگون و نامساوی با یکدیگر متحد می­شوند؟ این­جا باز به ابهامات بسیاری برمی­خوریم که هارتمن به آن­ها پاسخی نمی­دهد.
نتیجه­ای که هارتمن می­گیرد این است که ”تقسیم کار بر اساس جنسیت، مکانیسم اساسی جوامع سرمایه­داری جهت… تسلط مردان بر زنان است. چرا که این امر موجب می­شود زنان در بازار کار دستمزد کمتری دریافت دارند دستمزد کمتر زنان را به مردان وابسته کرده و آن­ها را تشویق به ازدواج می­کند. زنان متاهل مجبور به انجام کار خانگی برای همسران خود هستند. به این ترتیب مردان هم از داشتن دستمزد بالاتر در بازار کار و هم از داشتن کسی که کارهای خانگی را برایشان انجام می­دهد سود می­برند. این نوع تقسیم کار خانگی در عین حال موقعیت زنان در بازار کار را تضعیف می­کند. پس تقسیم سلسله­مراتبی کار خانگی توسط بازار کار به بقای خود ادامه می­دهد و بالعکس این روند نتیجه­ی فعلی ادامه رابطه بین دو سیستم در هم تنیده­ی سرمایه­داری و پدرسالاری است. پدرسالاری هنوز بسیار نیرومند است و تصور زوال آن توسط رشد سرمایه­داری بعید به نظر می­رسد. پدرسالاری اشکال سرمایه­داری مدرن را تغییر می­دهد همان طور که رشد سرمایه­داری نهادهای پدرسالارانه را دگرگون می­سازد. نتیجه­ی هم­سازی متقابل سرمایه­داری با پدرسالاری دایره شومی برای زنان خلق کرده است“. (25)
با این که من هم با هارتمن توافق دارم که تصور زوال تقسیم کار جنسی و مردسالاری توسط سرمایه­داری بعید به­نظر می­رسد، اما بحث او استدلال کافی برای اثبات نظرش بدست­ نمی­دهد. آیا سرمایه­داری از این تقسیم کار سود می­برد؟ اگر آری، سود سرمایه­داری در این میان چیست؟ گرایش منطقی سرمایه­داری به از بین بردن تبعیضات جنسی چه می­شود؟ آیا ”سرمایه­داری دلش می­خواهد“ که زنان وابسته به مردان بمانند و دستمزد کمتری بگیرند و در نتیجه برای همسران خود شام و ناهار بپزند؟ اگر این­طور است چرا کارفرماها در برخی از صنایع از استخدام زنانی که همسر اختیار کرده بودند (مثلا صنعت مخابرات در کشورهای خاص یا صنایع دیگر) خودداری می­کردند یا چرا در برخی از صنایع کارفرمایان گرایش به استخدام زنان متاهل داشتند زیرا که آن­ها به نظرشان کارگرانی ساعی و جدی بودند؟(26) آیا به­رغم رشد تکنولوژی­های بسیار پیشرفته در حیطه­ی کار خانگی و اجتماعی شدن بخش زیادی از وظایف خانگی و انتقال آن­ها به بیرون از خانه، هنوز هم کار خانگی به همان روش­های قدیمی باید تعریف شود و آیا هنوز هم می­توان گفت که ”سرمایه­داری“ کار خانگی را بر هر الگوی دیگری از بازتولید نیروی کار ”ترجیح“ می­دهد؟ آیا همین نیز امری تاریخا معین نیست؟ آیا رابطه­ی سرمایه و مردسالاری رابطه­ای پرتنش و پرتضاد و وابسته به سرشت بحران­مدار سرمایه­داری، سیاست­گذاری­های دولتی، ایدئولوژی­های رایج اجتماعی و سرانجام مبارزات اجتماعی در این میان نیست؟ آیا این رابطه، رابطه­ای میانجی­گری­شده نیست؟ درضمن به انواع خانواده در عصر سرمایه­داری نیز نباید بی­توجهی کرد: خانواده­های تک­والدینی، خانواده­های هم­جنس­خواه، خانواده­های دگرجنس­خواه، خانواده­های جدازی (یعنی زن و مردهایی که با وجود داشتن فرزندان مشترک و با وجود این که رسما خود را همسر یک­دیگر می­دانند اما هر یک در مسکن جداگانه­ی خویش زندگی می­کنند) و نظایر آن. در برخی از این الگوهای خانوادگی زنان کار خانگی را اگر هم انجام دهند دیگر برای خاطر مردان نیست. در برخی از این الگوهای خانوادگی مردان هم کار خانگی را باید به تنهایی انجام بدهند. در برخی از این الگوهای خانوادگی، زنان و مردان مزدبگیر دختران و زنان اقشار پایینی همین طبقه را از کشورهای فقیر ”وارد“ می­کنند تا کار خانگی را برای­شان انجام دهند. در برخی از این الگوهای خانوادگی زنان کار خانگی را به ­طور عمده انجام می­دهند.
هارتمن سپس به توصیف مواضع کارگران در آن دوره می­پردازد و این که مثلا ”مردان کارگر در سال 1840 خواست کاهش ساعات کار کودکان 9/13 ساله به هشت ساعت کار در روز و ممنوعیت استخدام کارگران زیر نه سال را طرح کردند. بنا به نظر اسملسر این امر والدین را با مشکل تعلیم و مراقبت کودکان روبرو می­ساخت. به عنوان راه حل، مردان کارگر و طبقات متوسط و بالا پیشنهاد کردند که زنان هم از کارخانجات کنار گذارده شوند“.
هارتمن در این­جا فضای تاریخی آن دوره و ذهنیت و تفکر و عادات ”کارگران“ آن دوره را در نظر نمی­گیرد. به­طور کلی خواست ممنوعیت یا استخدام دیرتر کودکان، خواستی نیست که از سوی ”جامعه“ و طبقه­­ی کارگر طرح شده و بالافاصله هم از سوی ”دولت سرمایه­دارها“ (واژه­ی خود مارکس) و خود سرمایه­دارهای آن دوره پذیرفته شود. سال­هایی بسیار طولانی (حدود پنجاه سال) حول این موضوع مبارزه می­شود تا سرانجام به یک بند قانونی تبدیل شود. در ضمن همین قانون که آن روزها (دهه­ی 1860) هنوز به­درستی اجرا نمی­شده است از سوی مارکس هلهله می­­شود زیرا که سرانجام حق جامعه برای دخالت در سپهر ”خصوصی“ خانواده به رسمیت شناخته می­شود تا از به بردگی رفتن کودکان این طبقه به­دست پدر و مادرهای­شان (در اثر فقر شدید) با زور قانون جلوگیری به­عمل آید، در حالی که پیش­ترها این دخالت از سوی بورژوازی تعدی به حریم خصوصی خانواده قلمداد می­شد. استخدام زنان نیز در پایان دهه­­ی 1950 در معادن و برخی شاخه­های پرمشقت صنعت ممنوع می­شود و نه همه جا. مردان کارگر هم­دست طبقات بالا ارزیابی می­شوند که در توطئه علیه زنان شرکت می­کنند. در حالی که در این­جا جایز است که به موضوع خانواده­ی بورژوایی که طبقات فرادست جدید به نمایش می­گذارند، توجه شود. بورژوازی به مثابه طبقه­ای جدید و ”خودآگاه“ که پیشرفته­ترین بخش­­های آن دارای الگوی خاصی از خانواده و درک و دریافت معینی از سکسوالیته، تربیت فرزند و جایگاه زن در این میان هستند، الگوهای پیشین خانواده را نابهنگام جلوه داده و جذابیت بسیاری حول ارزش­های جدید خانوادگی ایجاد می­کند. نهاد خانواده­ی مدرن بورژوایی در آن دوره جایی است که خودخواهی مرد بورژوا که روزها در جنگل بیرون، در سپهر اقتصادی برای پیشبرد ”منافع خود و خانواده­اش“ می­جنگد، متعاقبا در سپهر خصوصی خانوادگی­اش دور از مراکز شلوغ و کثیف و پر سروصدای شهرهای صنعتی از سوی همسر و فرزندانش نوازش می­شود و همین الگو به تدریج در میان بخش­های هرچه گسترده­تری از طبقه­ی کارگر نیز جای پایی برای خود باز می­کند. این اشارات به معنای انکار روحیات و رفتارهای مردسالارانه و حتی زن­­ستیزانه در میان کارگران مرد به­طور کلی و انواع سازمان­­یافته­ی آن­ها به­خصوص نیست؛ اما وقتی هارتمن رویکرد ”چند فاکتوری“ را در پیش گرفته و فاکتورهای توضیحی متفاوتی را بدون در نظر گرفتن تضادها و تنش­های موجود بین فاکتورها و وزن هر یک از آن­ها پیش می­کشد، خوب است که فاکتور ”ایده­های حاکم در هر عصری ایده­های طبقه­ی حاکم آن است“ را نیز طرح کند. به نظرم پس از به میان کشیدن همه­ی فاکتورهای یاد شده و این آخری آنگاه ممکن است که به سطح آگاهی فردی و جمعی کارگران سازمان­یافته­ی مرد در آن دوره­ها عروج کرده و از گرایشات مردسالارانه­ی ایشان سخن گفت.
او سپس ادامه می­دهد: ”این که مردان کارگر استخدام زنان را تهدیدی برای مشاغل خود ارزیابی می­کردند چندان تعجب­آور نیست آن هم در این نظام اقتصادی.. این که زنان دستمزد کمتری دریافت می­کردند این تهدید را تشویق می­کرد اما چرا عکس­العمل­ و تلاش مردان کارگر، حذف زنان کارگر بود و نه سازمان­دهی آنان. این چرا را نمی­توان تنها از طریق سرمایه­داری توضیح داد بلکه باید آن را از طریق روابط پدرسالارانه بین زنان و مردان تشریح کرد. مردان می­خواستند مطمئن شوند زنان به انجام وظایف لازم در خانه ادامه می­دهند“. (27) طبقه­ی کارگر به­مثابه طبقه­ای مزدبگیر اقشار گوناگونی را در خود جای داده است که لزوما دارای فرهنگ و ارزش­های یکسانی نیستند. در حالی که گروهی از مردان این طبقه که به­علت مهارت­ها و درآمدهای بالاتر می­توانستند بخود اجازه بدهند که از الگوی خانواده­ی بورژوایی تقلید کرده و زنان را از بازار کار بکلی برانند و انحصار خود بر برخی حوزه­های شغلی را حفظ کنند و آنها را از دسترس رقابت نیروی کار ارزان زنانه دور نگه­دارند در عین حال مردان کارگری هم هستند که به بیان مارکس زنان و فرزندان خود را داوطلبانه به کارخانجات می­فرستند و یا حتی به خرج زنان و فرزندان خود زندگی می­کنند. تمایزگذاری بین این لایه­بندی طبقه­ی کارگر به نظرم بی­اهمیت نیست. در ضمن در کاپیتال نمونه­های درخشانی از توضیحات چندفاکتوری وجود دارد پیرامون جنگ کارگران ماهر برای حفظ مهارت­های شغلی­شان و ”به گروگان گرفتن“ بخشی از اعضای این طبقه نظیر زنان و کودکان و کارگران ناماهر از سوی سرمایه­داران برای از صحنه بیرون راندن کارگران ماهر مرد و تاثیر این وضعیت پیچیده روی گروه­های مختلف کارگران و از جمله روابط بین دو جنس و نسل­های مختلف خانواده­های کارگری. این توضیحات به­رغم پراکندگی و عدم انسجام­شان با این حال تصویری بزرگ­تر، ماتریالیستی­تر، تاریخی­تر و دیالکتیکی­تر از وضعیت زنان و مردان آن دوره به­دست می­دهند و فاکتورهای گوناگون به نحوی روشن با هم ارتباط می­گیرند. شاید بهتر باشد سرمایه­داری را طبق دوره­بندی­های رایج: دوره­­ی مرکانتالیسم، دوره­ی لیبرالی، دوره­ی امپریالیسم، دوره­ی مصرف­گرایی (یا فوردیسم) و دوره­ی تولید لاغر (نئولیبرالیسم) بحث ­کرد و بدین­ترتیب همراه با تحولات سرمایه­داری و تاثیرات آن بر مردسالاری و بعکس، تغییرات اتفاق افتاده در مردسالاری و موقعیت ”زنان“ را هم روشن­تر بررسی کرد.(28) چرا که مردسالاری یک چیز و همان چیز نیست و تحت تاثیر نیروهایی بسیار قوی­تر از خود قرار دارد که همانا منطق سرمایه، دولت­های سرمایه­داری، قانون­گزاری­های آنان و جنیش­های اجتماعی به­طور کلی و جنبش زنان به­ویژه است. در باره­ی نقش دولت در جای انداختن ایدئولوژی خانواده­­ی هسته­ای می­توان به تلاش­های دولت و کارخانه­داران در دوره­ی فوردیسم به منظور تربیت اخلاق مسئولیت­پذیری در قبال خانواده و زن و فرزند و در نتیجه رشد اتیک کار در بین کارگران مرد اشاره کرد.(29) یعنی این­که نمی­توان چنین تصور کرد که تمام مردان کارگر از همان ابتدا خواهان تشکیل خانواده­ی هسته­ای به شکل رایج آن بوده­اند. تو گویی آن­ها بنا به ”ذات“ مردانه­ی خود خواهان انجام کارمزدی و در عوض به اسارت درآوردن یک زن در خانه و تحمیل کار خانگی بر او بوده­اند. این­گونه بحث­ها خطر درغلتیدن به نوعی تاریخ­زدایی از جنسیت و خانواده و نظایر آن را برجسته می­کنند. نقد دیگری که به هارتمن وارد است تصویر سیاهی است که از ”خانواده­ی هسته­ای“ به­دست می­دهد که اولا گویا مردها به­نحوی بیش­خودآگاه در حفظ آن اصرار دارند تا بدین­ترتیب کار رایگان زنان را تصاحب کنند و بدین­ترتیب تاثیرات اجتماعی و سیاسی روی مردان و تعریف مردانگی را دست­کم یا نادیده می­گیرد، دوما گویا روابط داخل این نهاد اساسا مکانیکی و فاقد هر گونه احساسات انسانی است و کارکرد خانواده چیزی جز کار خانگی زنان و بازتولید نیروی کار و وابستگی مستقیم زن به مرد نیست. خانواده نهادی است حاوی تضادهای بسیار و کارکردهای گوناگون که باید بدان­ها در پرتو رابطه­اش با جامعه­ی پیرامون توجه کرد.
هارتمن در نتیجه­گیری مطلب خود می­نویسد: ”جایگاه امروزی زنان در بارار کار و نظم جاری در رابطه با جدایی شغلی بر اساس جنسیت نتیجه­­ی روند طولانی همکاری سرمایه­داری و پدرسالاری است من بر نقش کارگران مرد در این روند تاکید دارم زیرا معتقدم این تکیه و تاکید ضرورت دارد اگر زمان رهایی زنان از فرومایگی و خلاصی مردان از ستم طبقاتی و استثمار فرا رسیده است مردان را باید مجبور کرد جایگاه مطلوب خود را در بازار کار و در خانه رها کنند. در حقیقت سرمایه­داران زنان را بعنوان نیروی ناماهر با دستمزد کم بکار گرفته­اند تا دستمزد مردان کارگر را کمتر کنند. این اما هنوز آغاز ماجراست همبستگی و همکاری مردان برای حمایت از جامعه­ی پدرسالارانه با سلسله مراتب مردانه روزی گریبان مردان را خواهد گرفت. اگر مردان طبقه­ای که حکومت نمی­کنند قرار باشد رها شوند باید موارد همکاریشان با سرمایه­­داری پدرسالارانه را به رسمیت بشناسند و از منافع مردسالارانه­شان چشم­پوشی کنند اگر قرار است که زنان رها شوند باید علیه قدرت پدرسالاری و ساختار سرمایه­دارانه­ی جامعه بجنگند“.(30)
اگرچه من با ”مجبور کردن مردان“ برای چشم­پوشی از امتیازاتشان مشکلی ندارم اما دقیقا نمی­دانم هارتمن کدام مکانیسم­های اجتماعی را برای این مهم در نظر گرفته است. تنها مکانیسم اجتماعی که او پیشنهاد می­کند بازار کار سرمایه­دارانه است. یعنی راه­حل رهایی زنان (در این مقاله) در رهایی آنان از قید و بندهای خانوادگی-شخصی و راه یافتن تام و تمام به داخل روابط وابستگی ساختاری درک می­شود. آیا راه یافتن زنان به طور مساوی به بازار کار و حتی برابری دستمزدها لزوما بدانجا منجر خواهد شد که زنان علیه سرمایه­داری و ارزش­های مبتنی بر مردسالاری مبارزه­ای جدی کنند؟ و آیا چنین امری به معنای پایان مردسالاری خواهد بود؟ دیگر این­که آیا اصولا چنین چیزی، یعنی اشتغال کامل و برابری دو جنس در این زمینه، در چارچوب سرمایه­داری ممکن است؟ پرداخت دستمزد برابر به کارهای ”زنانه“ و کارهای ”مردانه“ مستلزم از بین بردن مقوله­ی کار مولد و کار نامولد است که نابرابری دستمزدها را در وهله­ی اول شکل می­دهد. تاریخ تاکنونی نشان داده است که از بین بردن چنین تمایزی در سرمایه­­داری ممکن نیست. زنان نمی­توانند به­مثابه موجوداتی بیش­خودآگاه معضل تقسیم جنسی کار را در سطح اجتماع و خانه حل کنند. این موضوع نیازمند سیاست­گزاری­های کلان و رهایی­بخش است که دولت­های سرمایه­­داری دغدغه­ی آن را ندارند.
در جامعه­ی سرمایه­داری بنا به قانون­مندی­­های سرمایه و منطق سرزمین­محور دولت همواره ”گروه­های ضعیفی“ در داخل طبقه­ی مزدبگیر وجود خواهند داشت (ارتش ذخیره­­ی کار) و همین هم به گونه­ای ابژکتیو (یعنی ناموزونی و تضاد در ساختارها و روابط اجتماعی) و هم سوبژکتیو (بهره­برداری سیاسی و ایدئولوژیک از این ناموزونی) به یکسان شدن وضعیت عمومی اعضای طبقه­ی کارگر و برابری زنان و مردان لطمه­ی جدی می­زند و سطح اشتغال و دستمزدها را به­­ویژه در هنگام بحران­های اقتصادی به ضرر این اقشار ضعیف کاهش می­دهد. در جامعه­ی سرمایه­داری بحران­های انباشت و بازتولید سرمایه همواره دولت سرمایه­­داری را قادر می­سازد تا دستاوردهای طبقه­ی مزدبگیر و اقشار و گروه­های مختلف آن را به بهانه­ی ”بحران“ به چالش گرفته و حتی آنها را بخشا بازپس بگیرد. با یک چنین نوساناتی درواقع ”حق زندگی“ از نو به چالش گرفته می­شود و بدین معنا وابستگی­های شخصی و مستقیم افراد به یکدیگر تقویت می­شود. به­همین سبب استراتژی هارتمن نمی­تواند یک استراتژی حقیقتا رهایی­­بخش باشد. استراتژی رهایی­بخش هارتمن در نهایت چشم بر موضوع طبقه می­بندد و استقلال­یابی زنان در چارچوب سرمایه­داری را هلهله می­کند. او اگرچه از مبارزه توامان علیه سرمایه­داری و مردسالاری داد سخن می­دهد اما راه حل و استراتژی رهایی­بخشی او مبتنی بر درخواست از زنان برای پیشروی در بازار کار کنونی است.

بحث و جمع­بندی
من بر این باورم که موضوع زنان باید با دقت علمی و در پرتو روش­های مبتنی بر نقد اقتصاد سیاسی و بدین­ترتیب در سطوح گوناگون تحلیل بحث و بررسی شود. ماتریالیسم تاریخی با روش فراتاریخی و تعمیم­­بخش خود به تنهایی قادر نیست وضعیت زنان در جامعه­ی سرمایه­داری را به ما توضیح بدهد. همان­طور که در نقدم از هارتمن توضیح دادم هستی­شناسی سرمایه­داری خودویژه است و لایه­های گوناگونی نیز دارد که باید به آنها توجه لازم مبذول گردد. زمانی که از هستی­شناسی سرمایه به­مثابه قدرت­­مندترین نیروی موجود در این جامعه سخن می­گوییم ممکن نیست بتوان هم­زمان از مردسالاری و یا ”کارگران مرد“ حرف زد و گرایشات آنان را با ”گرایش سرمایه­داری خالص“ درهم­آمیخت یا با هم مقایسه کرد. زیرا سوبژکتیویتی ”سرمایه“ در این سطح از بحث تقریبا تام و تمام است و سوبژکتیویتی­های دیگر همه تابع سرمایه فرض می­شوند. تنها در سطح مطالعات مراحل تکامل سرمایه­داری و در سطح مطالعات تاریخی است که ایجنسی سوژه­های دیگر را می­توان بحث کرد. گرایشات زن­ستیزانه و سلطه­جویانه­ی بخشی از مردان کارگر آن­گونه که هارتمن از آن­ها نام می­برد، به رغم رگه­هایی از حقیقت اما بیشتر یادآور بحث رادیکال فمینیست­ها پیرامون زن و مرد به­مثابه ”دو طبقه­ی متضاد“ است و مبنای چنین بحثی به­نظرم نه واقعی، نه علمی و نه مارکسیستی است. زیرا حتی اگر ”مردان کارگر“ را دارای مواضع زن­ستیزانه تلقی کنیم این مواضع نمی­تواند ناشی از ”ذات“ مردان باشد بلکه مواضعی تاریخی است و به این معنا تغییرپذیر. نقش دولت و ایدئولوژی­های خانواده­محور در سیاست­گذاری­های دولتی و رسانه­ها و موسسات آموزشی را نمی­توان در بررسی رابطه­ی زن و مرد در جوامع سرمایه­داری دست­کم گرفت.
همان­طور که مارکس در کاپیتال گوشزد کرده است نباید فراموش کنیم که سرمایه­داری با همه­ی وحشی­گری­های خود در فروپاشانیدن بنیان­های خانواده­ی سنتی به-هر حال مبناهای جدیدی برای روابط بین دو جنس (و روابط بین نسل­ها) را نیز بنا گذارد. از این رو است که نقش­های ثابت و محدود پیشین تا حدود زیادی از بین رفته و زنان و مردانی که در جوامع سرمایه­داری پیش­رفته و حتی انواع غیرپیش­رفته­ی آن زندگی می­کنند مرتبا در تعریفی که از خود و هویت خود به­دست می­دهند به چالش گرفته می­شوند. پژوهشگران تاریخ مردانه در انگلیس کاترین هال و لنونور دیویداوف(31) مثلا به این نکته اشاره کرده­اند که تعریف مردان از خودشان به­سبب تغییر و تحولات تاریخی دست­خوش بحران شده و به­همین دلیل مرزهای بین زنانگی و مردانگی به­نحوی جدی مورد بازبینی قرار گرفته است و به­همین دلیل به­تدریج شاهد کم­رنگ شدن تمایزات بین دو جنس در بسیاری از اقشار اجتماعی هستیم. مایکل کیمل(32) در همین رابطه می­گوید که بحران در هویت­های جنسی به­سبب تغییرات ساختارهای اجتماعی پیش می­آید، همان تغییراتی که چارچوب­های زندگی، کار، هویت و رفتار شخص را به­ویژه در چارچوب خانواده عوض می­کنند و بر نحوه­ی معاشرت دو جنس با هم تاثیر بسزایی برجای می­گذارند. تغییرات جدی و دائمی در نحوه­ی رفتار و اندیشه­ی یک جنس روی دیگری هم تاثیر می­گذارد زیرا تغییر و تحول در یکی درک دومی از خودش را تغییر می­دهد. از نظر این پژوهشگر شرایط بحرانی­ای که از اواخر سده­­ی 1800 بویژه خود را مرتبا نشان داده است و از دهه­ی 1970 هم شاهد شتاب­گرفتن آن بوده­ایم، نشان داد که مردان چطور به تغییراتی که در دور و برشان و در زنان همراهشان اتفاق می­افتد واکنش نشان می­دهند. او در این راستا سه نوع واکنش در مردان را برمی­شمارد:
1. مردانگی منفی: یعنی مردانی که از درک شرایط بحرانی و تغییرات جدی عاجر بوده­اند و تغییرات ساختاری، اجتماعی و به همین نحو تغییر در زنان را به رسمیت نمی­شناختند. 2. مردانگی هژمونیک: مردانی که تغییرات را درک و تصدیق می­­کردند اما به­جای تسلیم­کردن اقتدار و امتیازات خود سعی می­کردند تا شکل اقتدار خویش را عوض کرده و به نحوه­های جدیدی بدان مشروعیت ببخشند، مثلا حالتی مبتنی بر پذیرش داوطلبانه و آزادانه از سوی هر دو طرف. 3. مردانگی خلاق: مردانی که امتیازات خویش را تسلیم می­کنند تن به سازش می­دهند، هم تغییرات را می­فهمند و هم درک خود از خویش به­عنون مرد را عوض می­کنند. چیزی که این پژوهش­گران روی آن تاکید می­کنند تغییرپذیری مردانگی و زنانگی و تعاریف آن است زیرا که اموری تاریخی هستند.
در رابطه با موضوع مردان طبقه­ی مزدبگیر و فایده­ای که آن­ها از کار خانگی زنان می­برند، به­نظرم هارتمن و بسیاری از فمینیست­های چپ رویکردی غیرتاریخی دارند. هارتمن مثلا به­دلیل رویکرد بسیار تجربی و سوبژکتیویستی خود مردان کارگر را مرتبا متهم به همکاری با مردان سرمایه­دار و طبقات بالایی جامعه می­کند تا بدین وسیله از کار رایگان زنان در خانه بهره­مند شوند. اگر چنین است پس چگونه است که تعداد هر چه بیشتری از زنان در جوامع سرمایه­داری به بازار کار راه یافته­اند؟ موضوع اشتغال کم یا زیاد زنان و کار خانگی کم یا زیاد زنان را با ”تئوری هم­دستی توطئه­گرانه­ی مردانه“ و با استناد به آگاهی تجربی و روزمره­ی مردان کارگر و مردان سرمایه­دار نمی­توان به ­نحو رضایت­­بخشی توضیح داد. این رابطه، یعنی نرخ اشتغال زنان، تابعی از قانون­مندی­های بحران­مدار سرمایه است که به هنگام دوره­های خودگستری خویش نیازمند نیروی کار بیشتری است و در نتیجه تعداد هر چه بیشتری از زنان را با میانجی­گری دولت، نهادهای تحصیلی و شیوه­ی زندگی مبتنی بر مصرف­گرایی و فردگرایی، به­رغم اکراه و مخالفت برخی از مردان و نهاد پدرسالاری، به بازار کار می­کشاند و در دوره­های رکود و بحران گروه­­های زیادی از زنان (و هم-چنین مردان) را موقتا به درون خانه­ها پس می­فرستد (مکانیسم پرولتریزه و دپرولتریزه کردن) و البته نمی­تواند چرخ تاریخ را کاملا به عقب برگرداند. زیرا پس زدن زنان مزدبگیر و دیگر گروه­های ضعیف این طبقه هر بار در سطحی بالاتر تکرار می­شود و نقطه­­ی صفری در کار نیست. این وضعیت پس زدن و پیش کشیدن گروههای ضعیف طبقه­ی مزدبگیر (از جمله گروه­های بسیاری از خارجی­تبارها و سیاهان) خاصیت تشکیل ارتش ذخیره­­ی کار در سرمایه­داری است. همین پس زدن و پیش کشیدن، همین فقدان حمایت­های مستمر قانونی جدی و فراگیر از فرد، همین وجود ناایمنی جدی، نهاد خانواده را هنوز موضوعیت بخشیده است.
فقدان امنیت اجتماعی به­علاوه­ی فقدان بدیل­های جدی اجتماعی که بتوانند به جای خانواده بنشینند، و نیز نیروی مهیب عادت و سنن جان­سخت در زمینه­ی تعریف ”خوشبختی“ در چارچوب خانواده و هم­چنین سیاست­­ها و ایدئولوژی­های خانواده­محور در جامعه­ی کنونی به­نظر می­رسد که عوامل دست­اندرکار دوام این نهاد باشند. چه با وجود کارمزدی تعداد فزاینده­ای از زنان در سطح جهانی هنوز خانواده با همه­ی نقائص ینیادی­اش به­مثابه نهادی پراهمیت سر جای خود برقرار است. به­نظرم تقلیل همه­ی اهمیت این نهاد به کارکردی ایدئولوژیک از جامعه­ی بورژوایی و یا تقلیل آن به اهمیت کار خانگی زنان برای مردان، سطحی کردن بحث خواهد بود. باید بطور کلی به تضادهای موجود در نهاد خانواده که ”بازتاب“ جایگاه متناقض آن در روابط اجتماعی سرمایه­داری هستند هم توجه کرد. نهاد خانواده از سویی ”بهشت“ جامعه­ی سرمایه­داری است زیرا اعضای جامعه در آن ارزش­های سپهر مبادله یعنی ”آزادی، برابری، خودخواهی و رقابت“ را فرامی­گیرند، از سوی دیگر بسیاری از خانواده­ها جمع خود را به ­مثابه ”وحدت ازگانیک افراد آزاد و مستقل و برابر“ درک می­کنند. اعضای خانواده از سویی هم­چون اتم­هایی رفتار می­کنند که هر یک سر به دنبال دغدغه­­های خود دارد و در غم دغدغه­های دیگران نیست و یا نمی­تواند باشد و از سوی دیگر سعی می­کنند تا ناراحتی وجدان ناشی از این ازهم­گسیختگی واقعی را به راه­های گوناگون جبران کنند و حس کنار هم بودن و همبستگی را با میانجی­های فراوان صنایع تفریحی و مصرفی به خود اهدا کنند. به­نظرم توجه به این تناقض­های درون­ماننده­ی نهاد خانواده را تنها در پرتو تحلیل­های مارکسیستی و نگاهی تاریخی به خانواده می­توان درک کرد.
در ضمن همان­طور که در قسمت ”سرمایه­داری و روش­شناسی خاص آن“ توضیح دادم، در جامعه­ی ناب سرمایه­داری (و در بسیاری از جوامع سرمایه­داری تاریخی) حق حیات و نه حتی حق کار یعنی حق استثمار شدن، هیچ­کدام یک بار برای همیشه تضمین نشده است و درنتیجه هر مزدبگیری علی­الاصول باید نیروی کار خود را برای خاطر تامین زندگی­اش بفروشد و در غیر این صورت معمولا باید از سوی یک مزدبگیر دیگر حمایت شود. همین فقدان تضمین حیات انسانی خود مبنایی است برای وابستگی شخصی در دل وابستگی ساختاری که در دوره­های گوناگون تاریخی شدت و ضعف یافته و نابرابری زن و مرد (و روابط اقتدارگراایانه بین پدرومادر و کودک) را از نو بر مبناهایی تاریخی در جامعه و در داخل خانواده بازتولید می­کند. همین نیز درگیری­های بسیاری را برای خانواده­های طبقه­ی مزدبگیر در اقشار و لایه­های گوناگون آن ایجاد می­کند که از جمله می­تواند شامل مقاومت مردان در برابر استقلال زنان (در هر زمینه­ای) باشد. علت فقدان تضمین حق زندگی را باید در سرشت بحران­مدار سرمایه­داری جست و همین سرشت بحرانی همواره امکان تعرض دوباره­ی سرمایه به دستاوردهای طبقه­ی کارگر (مزدبگیران) و از جمله حقوق (بورژوا-دمکراتیک) زنان به­طور کلی و زنان این طبقه به­طور خاص را ایجاد می­کند. بنابراین زنان این طبقه نیر همواره در خطر تعرضات سیاسی و ایدئولوژیک ناشی از بحران­های سرمایه­داری و سیاست­گذاری­های دولت سرمایه­داری هستند. به همین دلیل نقد اقتصاد سیاسی ابزار تئوریک مناسبی است برای تحلیل وضعیت زنان به­طور کلی و زنان طبقه­ی کارگر به­طور خاص در این جامعه. با کاربرد این روش روشن می­شود که چرا حقوق زنان در جامعه­ی سرمایه­داری (حتی حقوق به اصطلاح بورژوا-دمکراتیک آنان نظیر حق سقط جنین، آزادی­های سکسوال، و نظایر آن) همواره می­توانند در معرض تعرضات جدی قرار بگیرند. با کاربرد این روش روشن می­شود که حق زندگی، حق اشتغال، حق استقلال و خودشکوفایی فردی با فرادستی منطق سرمایه و فرادستی دولت­های سرمایه­داری سازگار نیست زیرا که گاهی برای بازتولید وضعیت موجود و به عقب راندن زنان و مردان طبقه­ی کارگر از سنگرهایی که تاکنون فتح کرده­اند، ارتجاعی­ترین ایدئولوژی­ها (از جمله مردسالاری و ضدیت با استقلال زن در حیطه­های مختلف) را در دوره­های گوناگون تاریخی فعال می­کنند.
1- ”ازدواج ناخشنود مارکسیسم و فمینیسم“ مطلبی است از نویسنده­ی فمینیست چپ هایدی هارتمن که به ترجمه­ی آزاده شکوهی در مجموعه­ی مقالاتی به نام در باره­ی سوسیال فمینیسم از سوی نشر بیدار در اسفند 1378 به مناسبت هشت مارس به چاپ رسید.
2- نگاه شود به:
Tony Smith: Globalisation, A Systematic Marxian Account. 2006
3- Tony Smith: The Logic of Marx’s Capital, 1990
4- کاپیتال جلد اول. ترجمه­ی حسن مرتضوی. ص. 106
5- همان منبع . ص.241
6- در این باره به نظرم دیدگاههای موشه پوستون در کتاب زمان، کار و سلطه­ی اجتماعی بسیار مفید و ارزنده هستند. من پیشترها پوستون را به خواننده­ی ایرانی معرفی کرده­ام و سلسله مقالات نگاشته شده از سوی من در این باره در سایت اینترنتی البرز به چاپ رسید و هم اکنون نیز برخی از آن­ها در سایت مجله­ی هفته موجود است.
7- رابرت آلبریتون: دیالکتیک و واسازی در اقتصاد سیاسی، 1999. ترجمه­ی فروغ اسدپور
امیدوارم ترجمه­ی این کتاب به زودی در ایران به چاپ رسیده و در اختیار علاقمندان قرار بگیرد.
8- مثلا گفته می­شود پیش­بینی مارکس در مانیفست کمونیستی مبنی بر این که سرمایه با فروپاشی همه­ی روابط انسانی پیچیده­ی پیشین، رابطه­ی خشک و بی­روح پولی را جای آن­ها می­گذارد، چندان درست از آب درنیامد، زیرا که سرمایه فقط روابط پیشاسرمایه­داری را دست­خوش فروپاشی نمی­کند بلکه به جای آن­ها روابط جدیدی هم می­گذارد که مثلا در خانواده­ی بورژوایی متبلور گشت. این قبیل نظرات با وجود این که رگه­هایی از حقیقت را در خود دارند و در صورت کارکرد ”رتوریک“ مشکلی هم احتمالا ایجاد نمی­کنند، اما در سطح تحلیل جدی تاریخی به معنای در هم آشفتن منطق و تاریخ خواهد بود، زیرا که ”سرمایه“ را نیروی تام و تمام و همه­جا حاضری معرفی می­کنند که ”تاریخ“ و از جمله تاریخ خانواده را مطابق با نیازهای خود شکل می­دهد و پردازش می­کند.
9- این نظر دوم مثلا خانواده را شاید در سطح روابط بین اعضای آن و تعاملش با جهان بیرون از خود بحث کند اما به ساختارها و مکانیسم­های کلان­تری که در سطح تاریخی هم دست­اندرکارند و روی شکل و کارکرد و تغییرات خانواده تاثیرات جدی می­گذارند بی­توجهی نشان می­دهد. مثلا فکر کنید به مقولاتی همچون ”خانواده­ی دمکراتیک“ و ”خانواده­ی اقتدارگرا“ که به نحوی سطحی به تاثیر ساختارهای کلان (از جمله تقسیم کار اجتماعی، طبقات اجتماعی، دولت و نظایر آن) در ایجاد انواع فرهنگ­های گوناگون در خانواده­ها توجه نشان می­دهند.
10- همان منبع.
11- همان منبع
12- در نتیجه در این سطح از تحلیل قانون­مندی­های حرکت سرمایه را در جدایی از دیگر مکانیسم­های علیتی فرموله می­کنیم.
13- همان منبع
14- ”مارکس به‌‌روشنی این نکته را دریافت که فن‌آوری­ها قابلیتی برای انطباق کم یا بیش با قدرت بدنی میانگین زنان را دارند و به لحاظ فرهنگی نیز می­توانند در پرتو مولفه­های جنسیتی شکل بگیرند. او هم­چنین توضیح می­دهد که آهنگ انباشت سرمایه در دور­ههای رشد و شکوفایی اقتصادی، زنان را به پیوستن به صفوف نیروی کار تشویق می­کند و در دوره­های رکود اقتصادی آنان را به بیرون از بازار کار می­راند و در همه حالت یک نظام جنسیتی را به عنوان پیش­فرض خود بازتولید می­کند که در قلمرو آن کار خانگی به طور نامتناسبی به زنان محول می­شود. مارکس در مسیر بحث خود پیرامون کشاکش­های محل کار به موضوع بسیج و به‌کارگیری زنان کارگر بی‌کار از سوی سرمایه به مثابه نیروی اعتصاب­شکن می­پردازد. بررسی­های او پیرامون قانون کار نشان می­دهد که سازمآن‌های سیاسی کارگران مرد با فرادستی خود و از راه اعمال فشار منظم موفق به تصویب نوعی از قانون کار می­شوند که به رغم حفظ زنان از اشکال معینی از استثمار، در عین حال موجب حفظ و تقویت روابط مردسالارانه در محیط کار و محیط خانواده می­شود.
پنداشت نادرستی است چنان‌چه تصور کنیم با چنین اشارات پراکنده­ای قادر به ارائه‌ی رویکردی رضایت­بخش نسبت به نقش خانواده و کار خانگی در اقتصاد جهانی باشیم. اما با چشم­پوشی از این نکته که چارچوب نظری مارکس در کلیت خود دارای هم‌سویی با بهترین خدمات فمینیست‌هاست هم دچار خطایی فاحش گشته­ایم.“
برگرفته از کتاب جهانی­سازی: رویکرد مارکسی اثر تونی اسمیت. ترجمه­ی فارسی این کتاب هم امیدوارم به زودی در ایران در اختیار علاقمندان این مباحث قرار بگیرد.

15- مقاله­ای که در این جا بررسی می­شود مطلبی است به نام سرمایه­داری، پدرسالاری و جدایی شغلی بر اساس جنسیت نوشته­ی هایدی هارتمن برگرفته از مجموعه­ی مقالاتی ”در باره­ی سوسیال فمینیسم“/ ترجمه­ی آزاده شکوهی. نشر بیدار اسفند 1378 سال دوم شماره 5 ویژه­ی هشت مارس
16- همان منبع
17- همان منبع
18- در این سطح از بحث من مشغول تشریح روش و کاربرد آن هستم. من کاملا به این نکته واقفم که روابط حاکم در جوامع سرمایه­داری پیش­رفته خود به انواع مختلفی تقسیم می­شود و در ضمن بحث پیرامون موضوع مثلا زنان یا خانواده در سطح جهانی در این¬جا نه مد نظرم است و نه ممکن، زیرا که پرداختن به یک چنین موضوعی در سطح جهانی مطالعات تاریخی و مقطعی بسیار زیادی می­طلبد و مستلزم یک چارچوب تئوریک و مفهومی قدری متفاوت­تر از این است که این جا معرفی می­کنم.
19- همان منبع
20- همان منبع
21- همان منبع
22- نگاه شود به آلبریتون: ”دیالکتیک و واسازی در اقتصاد سیاسی”.
23- نمونه­ای از این دست تحلیل، یعنی ذکر مرحله­ی رشد و تکامل سرمایه­داری و به میان کشیدن فاکتورهای گوناگون تاریخی و شرح تضادهای آن­ها با یک­دیگر را می­توان در کاپیتال به وفور یافت. مثلا مارکس در قسمتی از کاپیتال در رابطه با تولید کارگاهی چنین می­نویسد: ”در دوره­ی تولید کارگاهی به معنای خاص کلمه، یعنی دورانی که در آن تولید کارگاهی بازنمود شکل مسلط تولید سرمایه­داری بود، موانع گوناگونی در مقابل تحقق کامل گرایش­های ویژه­ی آن قرار گرفت. اگر چه پیش از این دیدیم که در تولید کارگاهی، در کنار سلسله­مراتب موجود بین کارگران، یعنی تقسیم ساده­ی کارگران به ماهر و ناماهر، شمار کارگران ناماهر به دلیل نفوذ غالب کارگران ماهر بسیار محدود باقی می­ماند. اگر چه این گرایش در تولید کارگاهی عملیات متفاوت و ویژه را با درجات گوناگون پختگی، قدرت و تکامل ابزارهای زنده­ی کار منطبق می­کند و بدین­سان به استثمار زنان و کودکان در تولید متمایل است، اما عمدتا در نتیجه­ی عادت و مقاومت کارگران مرد شکست می­خورد“. کاپیتال جلد اول. ص. 402. ترجمه­ی حسن مرتضوی.
در این جا به نظرم مارکس سرمشقی به دست می دهد که شایسته­ی دقت و توجه است. زیرا گرایش سرمایه را در این مرحله از رشد خود همراه با موانع تحقق آن ذکر می­کند که بخشا ناشی از سازوکار درونی فرایند تولید و بخشا ناشی از مقاومت کارگران ماهر است که می­خواهند از ”مهارت­زدایی خود“ جلوگیری کنند و در همین راستا احتمالا مخالف استفاده از نیروی کار ارزان زنان و کودکان توسط سرمایه هستند. مارکس در این­جا از نیروی ”عادت“ نزد کارگران هم حرف می­زند که خود عنصری از مکانیسم مقاومتی کارگران مرد است. اگر چه مارکس به تعریف این عنصر نمی­پردازد اما روشن است که او عوامل فرهنگی را هم در تحلیل­های خود در نظر دارد. یک بحث نظام­مندتر در این مورد (رابطه­ی مردان طبقه­ی کارگر و کارمزدی زنان) نیاز به پژوهش­های باز هم بیشتر تاریخی و اجتماعی دارد.

24- همان منبع
25- همان منبع
26- در مورد اخیر نگاه شود به کاپیتال جلد اول فصل سبزدهم.
27- همان منبع
28- در رابطه با تاریخ خانواده یا تاریخ جنسیت در هر جامعه­ی تاریخا معینی در عصر سرمایه­داری به نظرم می­توان مطابق روش ارائه شده در این جا پژوهش­های ماتریالیستی، تاریخی و دیالکتیکی انجام داد. البته روش مزبور در کاربست روی مثلا کشوری همچون ایران البته باید دست­خوش جرح و تعدیل­هایی گردد اما اصول کلی این روش خط راهنمای خوبی می­باشند برای تدوین نظام­مند فاکتورهای گوناگون توضیحی.
29- در این باره هم­چنین نگاه شود به مطلبی از نگارنده به نام ”روشنفکران و پروژه­های ضدهژمونیک“ در مجله­ی سامان نو شماره ششم و یا آرشیو اخبار روز.
30- همان منبع
31- نگاه شود به:
Agnes S. Arnórsdóttir Krasilnikoff, Jens A: Køn i Historien. 2004
32- همان منبع